Học cách viết lời tựa của học giả Nguyễn Hiến Lê

Tính cá nhân hóa và ký ức riêng tư

Một trong những đặc điểm nổi bật trong lời tựa của Nguyễn Hiến Lê là cách ông lồng ghép ký ức cá nhân và trải nghiệm riêng để tạo sự gần gũi với độc giả. Thay vì viết một cách khách quan, ông thường mở đầu bằng những câu chuyện đời thực, gợi lên cảm xúc và ký ức, từ đó dẫn dắt độc giả vào nội dung chính của tác phẩm.

Trong lời tựa cho Cổ văn Trung Quốc, Nguyễn Hiến Lê kể về kỷ niệm thời thơ ấu khi được bác dẫn đi thăm ngôi mộ một ông nghè ở Sơn Tây. Hình ảnh ngôi mộ giữa cánh đồng, tiếng sáo diều, và câu thơ “Phú quý mạc cầu, nhất phiến băng tâm cự loạn” đã khắc sâu trong tâm trí ông, trở thành sợi dây kết nối với những giá trị tinh thần của cổ văn. Ông viết: “Khi đứng dậy ra về, bác tôi ngâm một câu mà đến nay tôi còn nhớ: Phú quý mạc cầu, nhất phiến băng tâm cự loạn”. Câu này có nghĩa là: Phú quý chẳng màng, giữ tấm băng trinh thời loạn, thể hiện tư cách của người quân tử. Câu chuyện đó không chỉ gợi lên không khí hoài cổ mà còn giúp độc giả hiểu được động lực sâu xa khiến ông say mê nghiên cứu cổ văn Trung Quốc. Cách kể chuyện này tạo nên một sự kết nối cảm xúc mạnh mẽ, khiến độc giả cảm nhận được sự chân thành và tâm huyết của tác giả.

Học giả Nguyễn Hiến Lê

Tương tự, trong lời tựa Thế hệ ngày mai, Nguyễn Hiến Lê mở đầu bằng ký ức về ngày đầu tiên đi học của chính mình và con trai. Ông mô tả cảnh cha con trên chiếc xe kéo lọc cọc, với những cảm xúc bâng khuâng, lo lắng xen lẫn tự hào: “Khi rời tay ba tôi để theo bạn vào lớp, tôi rưng rưng nước mắt. Ba tôi dỗ: - Vào đi chóng ngoan, cậu ngồi ngoài sân đợi con”. Những chi tiết giản dị nhưng đầy cảm xúc này không chỉ làm sống lại ký ức của chính ông mà còn gợi lên sự đồng cảm từ những bậc phụ huynh, từ đó dẫn dắt họ vào chủ đề giáo dục thế hệ trẻ – nội dung chính của cuốn sách. Cách cá nhân hóa này giúp lời tựa không chỉ là lời giới thiệu mà còn là một câu chuyện giàu ý nghĩa nhân văn.

Sự kết hợp giữa cảm xúc và triết lý

Nguyễn Hiến Lê không chỉ dừng lại ở việc kể chuyện, mà còn khéo léo lồng ghép những triết lý sâu sắc về cuộc sống, văn hóa giáo dục… Các bài tựa của ông thường mang tính chất suy tư, khiến độc giả không chỉ cảm nhận mà còn phải suy ngẫm.

Trong lời tựa Quẳng gánh lo đi và vui sống, ông mở đầu bằng một triết lý về bản chất của cuộc đời: “Nếu đời người quả là bể thảm thì cuốn sách này chính là ngọn gió thần đưa thuyền ta tới cõi Nát bàn, một cõi Nát bàn ở ngay trần thế”. Từ nhận định này, ông dẫn dắt độc giả vào nội dung cuốn sách – một lời khuyên về cách sống lạc quan, vượt qua nỗi lo âu. Cách ông ví von cuộc đời như “một bể thảm” không chỉ gợi cảm xúc mà còn đặt nền tảng cho triết lý sống mà cuốn sách muốn truyền tải. Lời tựa này kết thúc bằng một hình ảnh đầy hy vọng: “Ngay từ những chương đầu, bạn sẽ thấy tư tưởng sâu thẳm của bạn tiêu tan như sương mù gặp nắng xuân và bạn sẽ mỉm cười nhận rằng đời quả đáng sống”. Sự kết hợp giữa cảm xúc và triết lý giúp lời tựa vừa sâu sắc vừa truyền cảm hứng.

Tương tự, trong Tương lai trong tay ta, Nguyễn Hiến Lê ví đời người như một cuộc thám hiểm, với những bất định và thách thức: “Tôi có cảm tưởng rằng đời mỗi người là một cuộc thám hiểm và khi ta bước chân vào đường đời, tâm trạng, tình cảnh của ta cũng từa tựa tâm trạng, tình cảnh của một nhà thám hiểm – chẳng hạn của Magellan”. Hình ảnh so sánh này không chỉ sinh động mà còn mang tính triết lý, nhấn mạnh rằng mỗi người đều phải tự tìm con đường của mình, bất chấp khó khăn. Qua đó, ông khơi gợi tinh thần trách nhiệm và niềm tin vào khả năng định hình tương lai của thế hệ trẻ.

Ngôn ngữ giàu hình ảnh

Ngôn ngữ trong các bài tựa của Nguyễn Hiến Lê luôn giàu hình ảnh, gợi cảm và mang đậm chất văn chương. Ông sử dụng những câu văn ngắn gọn nhưng súc tích, kết hợp với các hình ảnh sinh động để tạo ấn tượng mạnh mẽ.

Trong lời tựa Bảy ngày trong Đồng Tháp Mười, ông mô tả cảnh làng quê Nam Bộ với những hình ảnh chân thực và đầy cảm xúc: “Chiều mùng một Tết, tôi và vài anh em ra sau nhà; nhìn sương, khói phủ rặng tre ở rạch Trà Bông, tôi bỗng nhớ những bụi tre ở Sơn Tây, và trong cảnh xa quê tôi yêu ngay làng đó, một điểm trên Đồng Tháp, như quê hương thứ hai của tôi vậy”. Hình ảnh và cảm giác đó tạo nên một không gian hoài niệm, khiến độc giả cảm nhận được tình yêu của ông đối với vùng đất Đồng Tháp. Ngôn ngữ này không chỉ làm đẹp lời tựa mà còn giúp độc giả hình dung rõ ràng bối cảnh và cảm xúc của tác giả.

Trong Bán đảo Ả Rập, Nguyễn Hiến Lê sử dụng ngôn ngữ đầy tính châm biếm để mô tả vai trò của dầu lửa: “...Các chính khách, kinh tế gia lỗi lạc nhất Tây phương (…), chỉ đánh thấy cái hơi của nó thôi cũng đủ mê man, nhảy tưng tưng lên, hoa chân múa tay như bị vía cô vía bà nhập vậy”. Cách ví von dầu lửa như một vị thần không chỉ sinh động mà còn thể hiện góc nhìn phê phán về sự phụ thuộc của thế giới vào tài nguyên này. Ngôn ngữ giàu hình ảnh và cảm xúc giúp lời tựa trở nên hấp dẫn và dễ đi vào lòng người.

Kết cấu chặt chẽ và mục đích rõ ràng

Mỗi lời tựa của Nguyễn Hiến Lê đều có kết cấu rõ ràng, với phần mở đầu gợi cảm xúc, phần giữa phân tích nội dung, và phần kết khơi gợi hành động hoặc suy ngẫm. Ông luôn xác định rõ đối tượng độc giả và mục đích của lời tựa, từ đó dẫn dắt họ vào thế giới của cuốn sách.

Chẳng hạn, trong Thế hệ ngày mai, ông dành lời tựa cho các bậc phụ huynh và nhà giáo dục: “Tôi viết cuốn này để tặng những bạn thắc mắc ấy… vì các bạn là những người cha kiểu mẫu, biết lo lắng đến sự học của con em, tức là đến cái thế hệ ngày mai của giống Việt”. Phần kết của lời tựa là một lời kêu gọi hành động: “Mở đỏi và giương buồm trước đi các bạn, để đưa em bé – tức thế hệ ngày mai – tới một bến rực rỡ hơn…”. Kết cấu này không chỉ làm rõ mục đích của cuốn sách mà còn truyền cảm hứng cho độc giả hành động vì tương lai thế hệ trẻ.

                                         *

Lời tựa Nguyễn Hiến Lê viết trong các cuốn sách của ông và cả những cuốn của người khác luôn là một bài giới thiệu đặc sắc, giàu cảm xúc. Học cách viết lời tựa của Nguyễn Hiến Lê là học cách mở đầu tác phẩm của mình sao cho tình cảm, gợi mở và thu hút người đọc. Các bài tựa của ông là minh chứng cho tài năng văn chương và tâm huyết của một học giả luôn trăn trở với văn hóa và giáo dục. Đọc và học hỏi từ những lời tựa này, chúng ta không chỉ hiểu thêm về nghệ thuật viết lách mà còn cảm nhận được tinh thần nhân văn và trách nhiệm của Nguyễn Hiến Lê đối với đất nước và con người Việt Nam.