Đào tạo báo chí, truyền thông trong bối cảnh chuyển đổi số

Truyền thông chính thức được đào tạo trong trường đại học vào cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX, khi báo in dần trở thành phương tiện truyền thông mang tính chất đại chúng. Trải qua hơn 100 năm, các ngành đào tạo xoay quanh các phương tiện truyền thông đại chúng như báo in, phát thanh, truyền hình, internet, quan hệ công chúng, quảng cáo… dần dần lớn mạnh cùng với sự phát triển của công nghệ và những thay đổi về kinh tế, xã hội.

BỐI CẢNH VÀ THỰC TIỄN ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC TRONG LĨNH VỰC TRUYỀN THÔNG HIỆN ĐẠI

Ở Việt Nam, sự phát triển của lĩnh vực truyền thông gắn với nhiều yếu tố, trong đó có hai điểm thuận lợi, đó là sự phát triển về kinh tế và sự phát triển về công nghệ. Theo số liệu của Ngân hàng Thế giới, những cải cách kinh tế từ thời kỳ Đổi Mới năm 1986 cùng với những xu hướng toàn cầu thuận lợi đã giúp Việt Nam vươn lên từ một trong những quốc gia nghèo nhất thế giới trở thành nền kinh tế thu nhập trung bình chỉ trong một thế hệ. Từ năm 2002 - 2022, GDP bình quân đầu người đã tăng 3,6 lần, đạt gần 3.700 USD (World Bank, 2023). Sự phát triển kinh tế nhanh chóng trong nhiều thập kỷ qua dẫn đến nhu cầu lớn về nhân lực trong mọi lĩnh vực, bao gồm cả ngành truyền thông.

Về công nghệ, Việt Nam được đánh giá là một trong những quốc gia hàng đầu trong khu vực về phát triển hạ tầng số. Việt Nam hiện xếp thứ 41 thế giới về tốc độ mạng băng thông rộng cố định, vượt nhiều quốc gia có nền kinh tế phát triển, độ phủ sóng di động băng thông rộng 4G của Việt Nam năm 2023 đạt 99,8%, cao hơn các nước phát triển có thu nhập cao (99,4%) (Nhàn Nguyễn, 2024). Theo số liệu thống kê trong báo cáo thường niên về các xu hướng truyền thông xã hội do Meltwater và We Are Social công bố, đầu năm 2025 Việt Nam có 127 triệu kết nối di động (tương đương với 126% tổng dân số), có 78,8 triệu người dùng Internet (chiếm 78,8% tổng dân số), 76,2 triệu người dùng mạng xã hội (tương đương với 75,2% tổng dân số).

Các sinh viên ngành Báo chí đang thực hành tác nghiệp

Trong bối cảnh thuận lợi này, truyền thông hiện là ngành có nhu cầu tuyển dụng cao nhờ vào khả năng ứng dụng rộng rãi và linh hoạt trong các hoạt động kinh tế và xã hội. Sinh viên tốt nghiệp có thể làm việc tại các cơ quan báo chí, doanh nghiệp truyền thông sáng tạo, đơn vị tổ chức sự kiện, quan hệ công chúng, truyền thông nội bộ, hoặc làm việc tự do với vai trò như vlogger, nhà sản xuất phim, biên kịch, nhà thiết kế, quản trị trang web...

Xu hướng toàn cầu hóa và hội nhập cũng tạo ra nhu cầu lớn về nguồn nhân lực truyền thông có khả năng làm việc trong các tập đoàn xuyên quốc gia. Bên cạnh đó, lĩnh vực truyền thông phù hợp với các đặc điểm cá nhân của giới trẻ như chủ động khám phá công nghệ mới, hứng thú với hoạt động sáng tạo, mong muốn bày tỏ các quan điểm cá nhân, tạo ra những ảnh hưởng tích cực đến cộng đồng...

Sinh viên ngành Báo chí đang thực hành tác nghiệp

Để đáp ứng nhu cầu xã hội, nhiều trường đại học đã tham gia đào tạo nhân lực cho lĩnh vực báo chí và truyền thông. Trước năm 2000, cả nước chỉ có 3 trường đại học công lập đào tạo ngành báo chí - trong đó 2 trường ở Hà Nội và 1 trường ở TP.Hồ Chí Minh. Hiện nay, cả nước có 10 trường đại học đào tạo chuyên ngành báo chí và khoảng 20 trường đào tạo các ngành khác nhau trong lĩnh vực truyền thông, bao gồm: truyền thông đa phương tiện, công nghệ truyền thông, truyền thông quốc tế, quan hệ công chúng và quảng cáo. Trong đó, quan hệ công chúng và truyền thông đa phương tiện là hai chuyên ngành phổ biến nhất. Bên cạnh sự gia tăng về số lượng cơ sở đào tạo, chất lượng giáo dục cũng được cải thiện rõ rệt.

Sinh viên tốt nghiệp ngành truyền thông ngày càng năng động, sáng tạo và trở thành lực lượng nòng cốt cho ngành. Tuy nhiên, việc đào tạo cũng đang gặp phải những thách thức như: thiếu giảng viên, nội dung đào tạo chưa cập nhật kịp những thay đổi công nghệ nhanh chóng, chưa chú trọng phát triển kiến thức liên ngành cho sinh viên, chưa quan tâm thúc đẩy sinh viên khởi nghiệp...

NHỮNG XU HƯỚNG ĐÀO TẠO HIỆN ĐẠI TRONG LĨNH VỰC BÁO CHÍ, TRUYỀN THÔNG

Trước những thay đổi đang diễn ra về công nghệ, công tác đào tạo nguồn nhân lực trong lĩnh vực báo chí và truyền thông cũng đang diễn ra nhiều thay đổi. Bên cạnh các kiến thức lý thuyết nền tảng về báo chí, truyền thông, đạo đức nghề nghiệp, các chương trình đào tạo hiện nay cần chú trọng các kỹ năng và kiến thức sau:

- Tích hợp kỹ năng đa phương tiện: Chuyển đổi số và sự phát triển nhanh chóng của các nền tảng truyền thông mới (new media) đặt ra yêu cầu cần đào tạo các kỹ năng tích hợp để sản xuất các nội dung đa dạng cho tất cả các kênh/nền tảng khác nhau. Sự tích hợp bao gồm cả tích hợp giữa kỹ năng của các phương tiện khác nhau (như: viết, ghi âm, chụp ảnh, quay phim, kiểm chứng thông tin, biên tập, xử lý dữ liệu, thực hiện các đồ họa thông tin) và tích hợp các kỹ năng của một quy trình làm báo (từ việc săn tin, tư duy đề tài, sáng tạo sản phẩm báo chí, công bố trên các nền tảng truyền thông khác nhau và tương tác với bạn đọc, hiểu kết cấu và ảnh hưởng của kết cấu mạng lưới xã hội đến bạn đọc). Mục đích cuối cùng của chương trình đào tạo là giúp cho người học có thể hoàn toàn chủ động với tất cả khâu trong hoạt động báo chí chuyên nghiệp.

- Kiến thức liên ngành: Liên ngành là xu hướng chung của đào tạo đại học. Riêng trong lĩnh vực báo chí, truyền thông, các kiến thức của những lĩnh vực khác đóng vai trò quan trọng giúp người học có kiến thức rộng và sâu, phục vụ cho việc sáng tạo những nội dung đáng tin cậy, có chiều sâu trong mối quan hệ liên ngành với báo chí (ví dụ: các vấn đề bình đẳng xã hội, bình đẳng giới, về văn hóa, nghệ thuật, kinh tế, khoa học, môi trường...).

Các sinh viên ngành Báo chí đang thực hành tác nghiệp

- Phát triển năng lực số: Gần đây, trước những yêu cầu hiểu về công nghệ và dữ liệu, các chương trình đào tạo đưa vào các môn học về ứng dụng trí tuệ nhân tạo, phân tích dữ liệu, tư duy máy tính để giúp người học am hiểu về cơ chế hoạt động của máy tính và cách phân tích, sử dụng dữ liệu trong báo chí, truyền thông. Môi trường đào tạo trực tuyến và các nguồn học liệu mở phát triển cũng là điều kiện thuận lợi để sinh viên tự đào tạo, mở rộng kiến thức và kỹ năng trong nhiều lĩnh vực khác nhau, phục vụ cho việc sản xuất nội dung báo chí và truyền thông.

- Định hướng khởi nghiệp: Những kiến thức của ngành quản trị và kinh doanh cũng được chú trọng trong đào tạo nhà báo, nhà truyền thông. Ở các nước tư bản phương Tây, nơi báo chí tư nhân phát triển, các cá nhân có khả năng mở các doanh nghiệp kinh doanh tin tức (phổ biến nhất là các dạng doanh nghiệp start- up kết hợp công nghệ thông tin với báo chí) hoặc các công ty truyền thông. Khi đó, những kiến thức, kỹ năng về quản trị, kinh doanh trong các môi trường đa dạng và thái độ tự tin, quyết đoán, sáng tạo, nhanh nhạy cũng như cách tư duy hiệu quả trở nên rất cần thiết với những người học có định hướng làm kinh doanh. Giáo dục khởi nghiệp không chỉ trang bị kiến thức kinh doanh mà còn thúc đẩy tư duy đổi mới, sáng tạo, kỹ năng giải quyết vấn đề và khả năng hành động trong điều kiện không chắc chắn.

- Truyền thông thị giác (visual communication): Khi các kiểu màn hình lên ngôi và bao quanh chúng ta, từ màn hình máy tính, màn hình truyền hình, màn hình điện thoại, màn hình các bảng quảng cáo, màn hình trên máy bay... những yêu cầu sáng tạo nội dung truyền thông thị giác sẽ phát triển mạnh mẽ. Những nội dung đào tạo về sáng tạo hình ảnh như kể chuyện bằng hình ảnh, hoạt hình, đồ họa thông tin được đưa vào giảng dạy trong nhiều chương trình đào tạo báo chí, truyền thông.

Nhìn chung, các xu hướng mới tập trung vào mục tiêu đào tạo nguồn nhân lực trong lĩnh vực báo chí truyền thông có khả năng sáng tạo các tác phẩm báo chí, truyền thông cho nhiều phương tiện và nền tảng khác nhau, có kiến thức nền và phương pháp luận tốt để có khả năng học tập chủ động và tự thích nghi trong các môi trường đa dạng, có thái độ làm việc chuyên nghiệp.

Các nghiên cứu đã khẳng định, bối cảnh chuyển đổi số đang tạo ra hệ sinh thái truyền thông mới với rất nhiều cách chuyển tải thông tin. Trong hệ sinh thái truyền thông mới này, duy trì và đảm bảo một nền báo chí chuyên nghiệp là hết sức cần thiết. Đào tạo nguồn nhân lực thích ứng hiệu quả môi trường làm báo hiện đại và đảm bảo những giá trị cốt lõi của nghề báo là những yêu cầu quan trọng mà các cơ sở đào tạo báo chí, truyền thông cần phải thực hiện.