(CATP) Cơn sốt đầu tư tiền ảo đã thu hút nhiều nhà đầu tư không chỉ của Việt Nam mà còn cả các nước tham gia vào các dự án blockchain với kỳ vọng kiếm lợi nhuận cao. Tuy nhiên, lợi dụng điều này, nhiều đối tượng đã sử dụng những phương thức, thủ đoạn tinh vi nhằm thực hiện hành vi lừa đảo, chiếm đoạt tài sản của người dân. Và khi cái bẫy sập xuống, hàng triệu nhà đầu tư nhỏ lẻ mất tiền tiết kiệm, nhiều quỹ đầu tư phá sản, người chơi sẽ rơi vào cảnh mất trắng tài sản và niềm tin vào thị trường tiền số bị tổn hại nghiêm trọng.
Do Kwon, nhà sáng lập đứng sau tiền số Luna và Terra USD với lãi suất có thể lên đến 20%, vừa lĩnh án 15 năm tù với tội danh lừa đảo quy mô lớn, gây thiệt hại khoảng 40 tỷ USD năm 2022. Phán quyết do thẩm phán Paul A. Engelmayer của Tòa án quận Manhattan (Mỹ) đưa ra ngày 11/12 vừa qua. Bản án cáo buộc Do Kwon nhiều lần nói dối những nhà đầu tư đã tin tưởng giao tiền tiết kiệm cả đời cho dự án. "Đây là vụ lừa đảo có quy mô khổng lồ, ảnh hưởng đến cả thế hệ. Trong lịch sử các vụ truy tố liên bang, hiếm có vụ lừa đảo nào gây ra nhiều thiệt hại như vậy", thẩm phán Engelmayer kết luận.
Do Kwon và tham vọng tái định nghĩa Stablecoin
Trước đó, hồi đầu năm 2024, startup tiền số Terraform Labs, đứng sau thảm họa LUNA và UST, đã nộp đơn xin phá sản ở Mỹ với khoản nợ 100 - 500 triệu USD. Cú sụp đổ bắt đầu từ giữa năm 2022, khi giá của hai token LUNA và UST sụt giảm gần hết giá trị, khiến nhiều người chơi trắng tay. Đây được coi là một trong những thảm họa lớn nhất lĩnh vực tiền mã hóa toàn cầu và ảnh hưởng tiêu cực đến toàn bộ thị trường. Sau cú "sập hầm", Kwon bị cảnh sát quốc tế Interpol truy nã đỏ và bị bắt giữ tại Châu Âu trước khi được dẫn độ về Mỹ điều tra và ra tòa nhận mức án nói trên.
Khi Terraform Labs ra đời vào năm 2018, Do Kwon - một kỹ sư trẻ được đào tạo tại Mỹ, nhanh chóng trở thành gương mặt được chú ý trong cộng đồng tiền số. Ông và cộng sự Daniel Shin quảng bá Terra như một blockchain thế hệ mới, có thể đưa tiền số đến gần đời sống thực thông qua các stablecoin gắn với tiền pháp định. Trái tim của hệ sinh thái này là Terra USD (UST), một stablecoin được thiết kế để giữ giá 1 USD mà không cần dự trữ tiền mặt hay trái phiếu. Trong bối cảnh thị trường tiền số lúc đó còn hoài nghi về khả năng mở rộng và chi phí giao dịch cao, Terra xuất hiện như một lời hứa hấp dẫn: thanh toán nhanh, phí rẻ, phi tập trung và không phụ thuộc vào hệ thống ngân hàng truyền thống. Do Kwon nhiều lần tuyên bố stablecoin thuật toán là "tương lai tất yếu" của tài chính số.
Trùm tiền số Hàn Quốc Do Kwon trong một quảng cáo đồng Terra Luna. Ảnh: Coingape
Khác với USDT hay USDC, UST không được bảo chứng bằng tài sản thực. Thay vào đó, Terra vận hành dựa trên cơ chế mint/burn giữa UST và token biến động LUNA. Mint và burn token là hai hành động đối lập trong blockchain: mint (tạo mới) là quá trình phát hành thêm token, tăng tổng cung, thường dùng để thưởng, trong khi burn (đốt) là loại bỏ vĩnh viễn token khỏi lưu thông như gửi đến ví không thể truy cập để giảm tổng cung, tạo sự khan hiếm, hỗ trợ giá. Cơ chế này giúp quản lý nguồn cung, chống lạm phát (giảm phát) cho token. Nguyên lý rất đơn giản về mặt lý thuyết, đó là người dùng luôn có thể đổi 1 UST lấy lượng LUNA trị giá đúng 1 USD theo giá thị trường và ngược lại. Khi UST cao hơn 1 USD, hệ thống khuyến khích tạo mới UST và đốt LUNA; khi UST thấp hơn 1 USD, người dùng đốt UST để tạo mới LUNA. Hoạt động này được kỳ vọng sẽ tự động đưa giá UST trở lại mốc 1 USD. Cơ chế này khiến Terra được xem là một thí nghiệm lớn về "ổn định giá bằng thuật toán", đặt niềm tin vào hành vi thị trường thay vì tài sản bảo chứng.
Quy mô bùng nổ và lâu đài trên cát
Trong giai đoạn 2020 và 2021, Terra tăng trưởng với tốc độ hiếm thấy. LUNA lọt top 10 tiền số theo vốn hóa, còn UST trở thành stablecoin lớn thứ ba thị trường. Động lực quan trọng nhất là Anchor Protocol, một ứng dụng trong hệ sinh thái Terra, hứa hẹn lãi suất cố định gần 20%/năm cho người gửi UST. Trong môi trường lãi suất toàn cầu thấp, Anchor trở thành "nam châm" hút vốn. Hàng chục tỷ USD UST được tạo mới ra không phải để phục vụ thanh toán, mà để gửi vào Anchor hưởng lãi. Điều này khiến cầu UST tăng mạnh, nhưng đồng thời cũng làm hệ thống phụ thuộc vào một nguồn động lực duy nhất: dòng tiền mới.
Thêm vào đó, Do Kwon được giới truyền thông tiền số tôn vinh là nhà khởi nghiệp trẻ có tầm nhìn; Terraform Labs được niêm yết và gọi vốn từ nhà đầu tư mạo hiểm, cộng đồng developer và influencer trong ngành. Những lời hứa về thanh toán rẻ, tốc độ cao và "stablecoin thuật toán" thu hút cả người dùng bán lẻ và nhà đầu tư tổ chức.
Không ít chuyên gia từng cảnh báo rằng lãi suất 20% là không bền vững và chỉ có thể duy trì nhờ trợ cấp. Bản thân Anchor phải liên tục bù đắp thiếu hụt từ quỹ dự trữ. Tuy nhiên, các cảnh báo này thường bị bác bỏ hoặc coi là "không hiểu cơ chế". Về mặt thiết kế, Terra thiếu một lớp phòng thủ quan trọng là tài sản bảo chứng cuối cùng. Khi niềm tin còn cao, cơ chế mint/burn hoạt động trơn tru. Nhưng khi xảy ra cú sốc thanh khoản lớn, toàn bộ gánh nặng ổn định được đẩy lên LUNA.
Do Kwon bị bắt giữ ở Montenegro Ảnh: Yonhap
Đến đầu tháng 5/2022, UST bắt đầu trượt nhẹ khỏi mốc 1 USD. Ban đầu, đây không phải hiện tượng hiếm. Nhưng khác với các lần trước, dòng tiền không quay lại Anchor. Người dùng đồng loạt rút UST và bán ra thị trường. Cơ chế tự cân bằng lập tức kích hoạt: UST bị đốt, LUNA được tạo mới ra. Tuy nhiên, lượng LUNA phát hành tăng theo cấp số nhân khi giá LUNA giảm nhanh. Chỉ trong vài ngày, nguồn cung LUNA phình to đến mức gần như vô hạn, đẩy giá token này về gần 0. Đây là thời điểm vòng xoáy lạm phát LUNA hình thành. Càng nhiều người tìm cách thoát UST, càng nhiều LUNA bị tạo ra. Giá LUNA càng giảm, thì càng cần tạo mới nhiều LUNA hơn để đổi lấy 1 UST. Cơ chế được thiết kế để ổn định trở thành tác nhân khuếch đại khủng hoảng. Quỹ dự trữ Bitcoin của Luna Foundation Guard được tung ra thị trường nhằm cứu peg, nhưng chỉ làm chậm quá trình sụp đổ. Khi niềm tin biến mất, không một thuật toán nào có thể buộc thị trường tin trở lại.
Vụ Terra đặt ra câu hỏi lớn về trách nhiệm của nhà thiết kế hệ thống tài chính số. Mô hình của Terra không phải là sai sót ngẫu nhiên, mà là rủi ro nội sinh đã được nhiều chuyên gia chỉ ra. Việc vẫn quảng bá UST như một stablecoin "ổn định" cho nhà đầu tư đại chúng cho thấy vấn đề không chỉ nằm ở kỹ thuật, mà còn ở quản trị và truyền thông rủi ro. Sau cú sập, Do Kwon đối mặt với các cáo buộc nghiêm trọng tại Mỹ liên quan đến việc cung cấp thông tin gây hiểu lầm cho nhà đầu tư. Dù phán quyết cuối cùng thuộc về tòa án, Terra đã trở thành ví dụ điển hình cho hậu quả của việc đặt niềm tin thị trường lên trên nền tảng bảo chứng. Terra không sụp đổ vì một lỗi lập trình, mà vì một triết lý thiết kế. Khi tài chính được xây dựng chỉ dựa trên niềm tin và tăng trưởng liên tục, cú sốc đầu tiên đủ lớn sẽ khiến toàn bộ hệ thống tan rã.
Cú sập Terra đã xóa sổ khoảng 40,45 tỷ USD giá trị thị trường. Nhưng thiệt hại thực tế lớn hơn nhiều: hàng triệu nhà đầu tư nhỏ lẻ mất tiền tiết kiệm, nhiều quỹ đầu tư phá sản, và niềm tin vào thị trường tiền số bị tổn hại nghiêm trọng. Các dự án tương tự, dù quy mô nhỏ hơn, cũng góp phần tạo ra hình ảnh một thị trường đầy rủi ro, nơi các thí nghiệm tài chính có thể thất bại mà không có lưới an toàn. Stablecoin, dù mang danh công nghệ, thực chất là công cụ tài chính. Khi được phát hành và quảng bá cho công chúng, chúng cần chịu chuẩn mực minh bạch và quản trị tương tự các sản phẩm tài chính truyền thống. Vụ Terra đã thúc đẩy các cơ quan quản lý trên toàn cầu xem xét lại khung pháp lý cho stablecoin, đặc biệt là các mô hình không có tài sản bảo chứng. Terra và các dự án tương tự cho thấy giới hạn rõ ràng của stablecoin thuật toán thuần túy. Khi niềm tin được thay thế cho tài sản bảo chứng, rủi ro không biến mất mà chỉ bị che giấu, cho đến khi nó bùng nổ.
(Còn tiếp...)