(CATP) Tình trạng vi phạm pháp luật về trật tự, an toàn giao thông đường bộ ở TPHCM vẫn phổ biến. Chế tài phạt tiền quen thuộc nhưng hiệu quả hạn chế. Trong bối cảnh đó, Phòng CSGT Công an TPHCM đề xuất áp dụng biện pháp lao động phục vụ cộng đồng là hướng đi mới, hứa hẹn mang lại tác động tích cực.
Khác với phạt tiền - vốn tạo ra khoảng cách giữa người giàu và người nghèo - biện pháp lao động phục vụ cộng đồng mang lại sự công bằng hơn. Người thu nhập cao có thể dễ dàng nộp phạt mà không mấy bận tâm, trong khi người lao động nghèo lại chịu sức ép lớn.
Với lao động phục vụ cộng đồng, mọi người vi phạm đều phải bỏ thời gian và công sức. Không ai "thoát" chỉ nhờ tiền bạc. Đây không phải là hình thức bêu riếu hay hạ nhục, mà là cơ hội sửa sai bằng hành động tích cực. Nhờ đó, biện pháp này vừa giảm bất bình đẳng xã hội, vừa giúp nâng cao ý thức trách nhiệm công dân, tạo "bài học bằng mồ hôi" khó quên hơn nhiều so với một tờ biên lai nộp phạt.
Xe máy chở hàng cồng kềnh trên đường Điện Biên Phủ
Phạt tiền nhiều khi chỉ khiến người vi phạm bực bội, nộp xong là... quên. Nhưng khi phải chính tay quét rác, kẻ vạch đường hay dọn vệ sinh nơi công cộng, họ sẽ có một "bài học bằng mồ hôi" - sống động và khó quên hơn nhiều so với tờ biên lai.
Biện pháp lao động phục vụ cộng đồng không chỉ tác động đến cá nhân người vi phạm, mà còn tạo hiệu ứng lan tỏa. Người đi đường chứng kiến cảnh lao động phục vụ cộng đồng sẽ tự nhắc mình cẩn trọng hơn khi tham gia giao thông. Ở Singapore, hình phạt buộc người xả rác phải mặc áo đồng phục, trực tiếp dọn dẹp đường phố đã góp phần nâng cao ý thức cộng đồng, biến việc giữ gìn vệ sinh công cộng thành thói quen văn hóa. Nếu được áp dụng đúng cách tại Việt Nam, biện pháp lao động phục vụ cộng đồng có thể trở thành một "lớp học ngoài đường phố" hiệu quả, qua đó giúp mỗi người dân nâng cao ý thức kỷ luật và tinh thần trách nhiệm chung.
Tuy nhiên, một ý tưởng hay chỉ có thể thành công khi được tổ chức bài bản. Với lao động phục vụ cộng đồng, ba yếu tố then chốt cần bảo đảm là luật, giám sát và sự đồng thuận của xã hội.
Trước hết, phải có cơ sở pháp luật rõ ràng. Hiện nay, luật Việt Nam chưa quy định cụ thể về hình thức này, nên cần sớm bổ sung vào Luật Xử lý vi phạm hành chính hoặc Luật Trật tự, an toàn giao thông đường bộ để tránh áp dụng tùy tiện.
Tiếp đến là cơ chế giám sát minh bạch: ai sẽ tiếp nhận, ai giám sát, ai xác nhận hoàn thành? Câu trả lời đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa lực lượng CSGT, chính quyền địa phương và các đơn vị công ích để bảo đảm người vi phạm thật sự thực hiện đầy đủ.
Điều khiển xe máy đẩy xe ba gác trên đường Phan Đăng Lưu
Cuối cùng là sự đồng thuận của người dân. Công chúng phải hiểu đây là cơ hội "phục hồi trách nhiệm công dân", chứ không phải hình thức bêu riếu hay hạ nhục. Muốn vậy, cần truyền thông minh bạch, giải thích rõ mục đích nhân văn và lợi ích cộng đồng mà biện pháp này mang lại.
Mỹ, Châu Âu, Nhật Bản đều áp dụng rộng rãi lao động công ích (community service) thay thế tiền phạt hoặc án tù ngắn hạn. Kết quả: tiết kiệm chi phí xã hội, giảm tái phạm.
Thành công của họ dựa trên ba trụ cột: pháp luật chặt chẽ (quy định vi phạm, thời lượng, quyền và nghĩa vụ), cơ quan chuyên trách giám sát (Mỹ: quản chế; Châu Âu: thi hành án dân sự; Nhật Bản: cải huấn cộng đồng) và sự đồng thuận xã hội, coi đây là cơ hội sửa sai chứ không phải lao dịch cưỡng bức.
Ngoài ra, các nước còn có mạng lưới tiếp nhận rộng khắp như trường học, bệnh viện, công viên, tổ chức từ thiện... Người vi phạm thường được lựa chọn giữa nộp phạt, tù ngắn hạn hoặc lao động công ích, phù hợp với chuẩn mực quốc tế về cấm lao động cưỡng bức (ICCPR, ILO).
Xe máy thô sơ trên đường Đinh Tiên Hoàng
Ở Việt Nam, biện pháp này mới dừng ở mức ý tưởng, thiếu cả khung pháp luật, cơ quan giám sát, nơi tiếp nhận chính thức và sự đồng thuận xã hội; trong khi văn hóa pháp luật, kỷ luật xã hội còn hạn chế, tâm lý đối phó vẫn phổ biến.
Đề xuất áp dụng biện pháp lao động phục vụ cộng đồng đối với người vi phạm pháp luật về trật tự, an toàn giao thông ở TPHCM là một tư duy mới: thay vì chỉ "trừng phạt", chuyển sang "giáo dục và phục hồi".
Vì vậy, điều quan trọng là phải thực hiện đúng cách: có luật minh bạch, cơ chế giám sát chặt chẽ, và sự đồng thuận xã hội. Nếu làm được, đây sẽ là một bước cải cách đáng giá, góp phần xây dựng văn hóa giao thông văn minh và công bằng hơn. Nếu coi phạt tiền là biện pháp xử lý, thì lao động phục vụ cộng đồng chính là cơ hội sửa sai bằng hành động tích cực.