Giữ lửa văn hóa để hồn vải thổ cẩm trường tồn

Trực quan sinh động

Giữa thành phố náo nhiệt, người người bị cuốn hút vội vã theo nhịp mưu sinh, không dễ chúng ta lại có cơ hội tiếp xúc với các nghệ nhân, được trải nghiệm trực tiếp sinh động với công cụ lao động từng làm nên những tấm vải thổ cẩm truyền thống, là nét văn hóa riêng biệt của đồng bào dân tộc Mạ- 1 trong 54 dân tộc anh em trong cộng đồng dân tộc Việt Nam. Đây chính là điểm thú vị mà chuyên đề trưng bày “nghề dệt thổ cẩm truyền thống của phụ nữ dân tộc Mạ” tại Bảo tàng Phụ nữ Nam bộ mang lại.

Nghệ nhân Ca Rỉn truyền dạy nghề dệt vải thổ cẩm của dân tộc Ma cho con, cháu

Để góp phần giữ lửa bảo tồn và đưa làng nghề truyền thống đến gần hơn với đông đảo người dân, ông Nguyễn Quốc Chính- Phó giám đốc Bảo tàng Phụ nữ Nam bộ- bộc bạch: “Trong quá trình đi nghiên cứu về các nghề truyền thống của phụ nữ thì Bảo tàng nhận thấy đây là một trong những nghề đang có dấu hiệu bị mai một. Chính vì vậy, khi tiếp cận được với những người dân ở xã Tà Lài (tỉnh Đồng Nai), chúng tôi nhận thấy chỉ còn số ít nghệ nhân xưa, các bạn trẻ được học nghề sau này thì không mặn mòi lắm. Do đó, Bảo tàng mới lên ý tưởng trưng bày để có nguồn tư liệu nghiên cứu lâu dài cho thế hệ mai sau và có thêm hiện vật về nghề dệt thổ cẩm của từng dân tộc anh em, đặc biệt là nét đặc trưng, riêng biệt của thổ cẩm dân tộc Mạ”. Để đưa ý tưởng thành hiện thực cần cả một quá trình nỗ lực trong thực hiện. Bằng mục tiêu giữ lửa bảo tồn, Bảng tàng Phụ nữ Nam bộ đã vượt qua nhiều khó khăn, thách thức trong sưu tầm công cụ, tìm kiếm nghệ nhân và đưa được cả giá trị vật chất, văn hóa, tinh thần đến gần nhất với khách tham quan, trải nghiệm ngay tại bảo tàng.

Nhiều quân nhân hào hứng với việc tìm hiểu về nghề dệt vải thổ cẩm của người Mạ

Giữa không gian nhà mái lá rừng, với ngổn ngang các rổ chỉ, khung dệt, cối giã..., cùng tiếng cót két nhè nhẹ đưa thoi trong bàn tay thao tác nhanh gọn của nghệ nhân Ka Rỉn, người tham quan như lạc vào ngôi nhà xưa lắc của đồng bào Mạ- nơi người phụ nữ luôn chăm chút, tỉ mỉ dệt nên những tấm vải thổ cẩm gói trọn hình sông, thế núi uốn lượn, những đôi mắt thẳm sâu khát vọng, các mô-típ nhà sàn và đường zigzag mang ý nghĩa về sự ổn định, bảo vệ, cùng sự tuần hoàn của cuộc sống. Vì thế rất nhiều sinh viên, học sinh, quân nhân, quan khách đã hào hứng tham gia trải nhiệm dệt vải và nghe nghệ nhân Ca Rỉn kể về quá trình gìn giữ cái nghề truyền thống của gia đình, của dân tộc mình trong tiếng cười giòn giã của cả người chỉ dạy và người thao tác học theo.

Đưa nét đẹp văn hóa truyền thống vươn xa…

Trong cộng đồng các dân tộc, người nghệ nhân giống như một kho tàng quý báu, là sợi dây gắn kết cộng đồng trong việc quản lý, bảo tồn, phát huy di sản văn hóa truyền thống. Họ không chỉ là người nắm giữ các bí quyết của nghề truyền thống mà còn am hiểu tập quán, phong tục trên nhiều phương diện, lưu giữ những tri thức được đúc kết trong quá trình lao động và sản xuất qua nhiều giai đoạn phát triển của cộng đồng.

Một góc trưng bày các loại chỉ làm nên vải thổ cẩm

Thuộc số ít “người xưa” còn lại, nghệ nhân Ca Rỉn- con gái của nghệ nhân dân gian Ka Bảo- chia sẻ: “Mẹ tôi là một trong hai nghệ nhân dân gian là đồng bào dân tộc thiểu số tỉnh Đồng Nai. Năm 2008, bà được Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam trao Kỷ niệm chương Vì sự nghiệp Văn nghệ Dân gian Việt Nam, danh hiệu Nghệ nhân Dân gian trong lĩnh vực thực hành và truyền dạy nghề dệt thổ cẩm. Bà được tặng Giấy khen cá nhân tiêu biểu trong việc duy trì, bảo tồn nghề dệt thổ cẩm truyền thống dân tộc Mạ. Được mẹ truyền dạy nghề, tôi cũng truyền dạy lại cho con gái Ka Hương và các cháu trong cộng đồng đồng bào mình, nếu có yêu thích. Hôm nay, được có mặt tại đây biểu diễn dệt vải thổ cẩm của dân tộc Mạ cho nhiều người cùng biết tới, tôi rất vui và vinh hạnh”.

Theo cô Ka Rỉn: “Dệt thổ cẩm vất vả lắm. Nó đòi hỏi người dệt phải kiên nhẫn, có sức khỏe, đôi bàn tay khéo léo và óc sáng tạo. Phải tỉ mẩn ngồi nhặt sợi để tạo từng đường hoa. Trung bình một chiếc áo, váy phải dệt gần 1 tuần mới xong. Với những tấm vải rộng hoặc làm tấm chăn phải mất hơn nửa tháng. Vất vả là vậy nhưng đây là nghề truyền thống từ bao đời nay của người Mạ. Yêu thổ cẩm, tôi quyết tâm giữ nghề, truyền “bí kíp” của nghề cho con gái, giống như tôi đã từng quanh quẩn học dệt bên bà và mẹ từ thời bé. Trước đây nhà nào cũng có khung dệt, bộ váy áo thổ cẩm được coi như là của cải của người mẹ cho con gái đi lấy chồng. Mặc dù cuộc sống hôm nay đã hiện đại hơn nhưng người Mạ ở Tà Lài vẫn luôn tự hào bởi những sản phẩm tự tay mình dệt nên”.

Đông đảo quân nhân, sinh viên, học sinh, quan khách tham gia xem trưng bày nghề dệt vải thổ cẩm của phụ nữ dân tộc Mạ.

Cũng yêu nghề như mẹ và có lẽ được ra ngoài trải nghiệm nhiều hơn nên chị Ka Hương đã tích lũy được nhiều kinh nghiệm, cách dùng ngôn từ để diễn giải cho các hoa văn, hình tượng trên từng tấm vải thổ cẩm mà đồng bào Mạ dệt nên. Cách diễn giải của chị thu hút như chính nụ cười, ánh mắt dịu nhẹ, đôn hậu. Sinh ra trong gia đình có truyền thống văn hóa, chị Ka Hương sớm theo mẹ buôn bán hàng lưu niệm cho khách du lịch, tự học tiếng Anh để giao tiếp với du khách. Tình yêu ấy đưa chị đến công việc hướng dẫn viên tại Trung tâm Du lịch sinh thái và giáo dục môi trường thuộc Vườn quốc gia Cát Tiên. Theo chị: “Là người trẻ học được nghề dệt, gìn giữ và phát huy được nghề truyền thống của dân tộc là mình vui lắm”.

Mẹ con nghệ nhân Ca Rỉn tham gia giao lưu về bảo tồn văn hóa

Được biết, không chỉ yêu nghề như bà, như mẹ mà chị Ka Hương còn có cơ hội đưa nghề truyền thống của dân tộc mình giới thiệu đến bạn bè quốc tế trong chuyến công tác sang UAE, thủ đô của Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất mới đây. Chia sẻ về vinh dự này, chị Ka Hương bày tỏ: “Khi được lựa chọn đi giới thiệu về văn hóa Việt Nam, đặc biệt là văn hóa của dân tộc Mạ qua nghề dệt vài thổ cẩm với bạn bè nước ngoài, tôi vinh dự lắm, đã cố gắng thể hiện hết khả năng của mình”. Còn với vai trò là “người giữ lửa”, chị Ka Hương tâm tư: “Tôi không muốn mai một những giá trị văn hóa đặc sắc của đồng bào, tôi rất muốn đóng góp một chút sức trẻ trong việc truyền lửa, khơi dậy tình yêu, sự trân quý đối với những giá trị văn hóa của người Mạ. Để làm được điều này, rất mong có sự chung tay, hỗ trợ từ các cấp, các ngành, có những chính sách thiết thực để gìn giữ, phát huy, góp phần đưa văn hóa dân tộc Mạ trở thành một trong những nét độc đáo trong dòng chảy văn hóa chung của các dân tộc ở Đồng Nai”.

Khu trưng bày mỗi giờ thêm đông khách, mẹ con nghệ nhân Ka Rỉn luôn tất bật với các thao tác dệt vải, diễn giải về từng công đoạn để làm nên một tấm vải thổ cẩm và ý nghĩa trên các mẫu hoa văn. Nhìn dòng người tham quan với biểu cảm hớn hở khám phá, chúng tôi cảm nhận rõ vòng sống của văn hóa đang tuần hoàn.