Tại Việt Nam, Nghị quyết 05/2025/NQ-CP của Chính phủ về triển khai thí điểm thị trường tài sản mã hóa (Nghị quyết 05/2025) và Luật Công nghiệp Công nghệ số đang được triển khai để xây dựng hành lang pháp lý cho thị trường tài sản số. Trong giai đoạn chuyển tiếp này, một số vụ việc đã bộc lộ những khó khăn trong quản lý. Vụ Shark Bình với dự án AntEx là trường hợp điển hình: từ tháng 8 đến tháng 11/2021, nhóm này thu hút 30.000 nhà đầu tư với 4,5 triệu USD, trước khi token sụt giá 99%. Công an Hà Nội đã khởi tố và phong tỏa tài sản khoảng 900 tỷ đồng.
Ông Trần Huyền Dinh, Chủ nhiệm chương trình ChainTracer, Chủ nhiệm Ủy ban Ứng dụng Fintech VBA
Trong quá trình điều tra, các chuyên gia của Chương trình ChainTracer thuộc Hiệp hội Blockchain và Tài sản số Việt Nam (VBA) đã hỗ trợ phân tích, truy vết và mô hình hóa toàn bộ dòng tiền trên blockchain, giúp cơ quan chức năng nhận diện các luồng di chuyển của token giữa các ví, sàn giao dịch và địa chỉ liên quan. Ông Trần Huyền Dinh, Chủ nhiệm chương trình cho biết: "Bằng công nghệ phân tích on-chain mới nhất, ChainTracer đã xác định các cụm ví nghi vấn, truy vết dòng tiền, đồng thời hỗ trợ liên hệ kỹ thuật với các sàn giao dịch trong và ngoài nước để cung cấp dữ liệu phục vụ đối chiếu thông tin nhằm làm rõ danh tính và vai trò của các cá nhân có liên quan".
Theo các tổ chức nghiên cứu an ninh mạng quốc tế, thủ đoạn phổ biến của các đối tượng là kêu gọi đầu tư với lợi nhuận cao bất thường, tạo cảm giác sinh lời dễ dàng để thu hút chuyển tiền vào ví tập trung. Khi đủ lớn, đối tượng rút toàn bộ tài sản, hay còn gọi là hiện tượng "rút thảm". Nhiều dự án sử dụng hình ảnh người nổi tiếng để tạo niềm tin. Thủ đoạn tâm lý tinh vi là cho nạn nhân thắng nhỏ ban đầu để họ tiếp tục rót vốn lớn hơn, kết hợp với các nhóm cộng đồng tạo hiệu ứng đám đông. Nghiên cứu quốc tế chỉ ra rằng, nhóm người trung niên có tiền nhàn rỗi nhưng ít hiểu biết công nghệ là mục tiêu chính.
Về kỹ thuật, tội phạm dùng dịch vụ trộn tiền, ví đa lớp và đồng tiền ẩn danh như Monero, Zcash để xóa dấu vết. Dòng tiền được chuyển qua nhiều ví trung gian trước khi thoát khỏi blockchain. Tuy nhiên, đặc tính công khai và bất biến của blockchain cho phép phân tích chính xác dù vụ việc đã xảy ra nhiều năm, khác với lừa đảo truyền thống khi chứng cứ có thể bị xóa bỏ.
Đề xuất mức phạt nặng nếu vi phạm trong lĩnh vực tài sản mã hóa
Theo FBI, thiệt hại do tội phạm tài sản số toàn cầu năm 2024 đạt 9,3 tỷ USD. Việt Nam thuộc nhóm thị trường rủi ro cao với các mô hình huy động vốn xuyên biên giới, sàn giao dịch chưa được cấp phép và môi giới qua mạng xã hội. Nhiều vụ án kéo dài do khó xác định nguồn gốc dòng tiền hoặc giao dịch qua nền tảng nước ngoài.
Các giải pháp đang được triển khai bao gồm công cụ phân tích on-chain và RegTech, có khả năng hỗ trợ cơ quan chức năng. Về kỹ thuật bảo mật, cơ chế đa xác nhận (Multisig) yêu cầu nhiều khóa để rút tiền, ngăn chặn rút thảm đột ngột. FATF nhấn mạnh tầm quan trọng của truy vết dòng tiền, minh bạch dữ liệu giao dịch và quản trị rủi ro trong ngăn chặn tội phạm xuyên biên giới. Về quản lý, cần hoàn thiện cơ chế lưu ký độc lập trên blockchain, hệ thống giám sát và kết nối với sàn giao dịch quốc tế; phối hợp với tổ chức chuyên môn như Chainalysis, Elliptic có thể hỗ trợ truy vết hiệu quả.
Luật Công nghiệp Công nghệ số có hiệu lực từ ngày 01/01/2026 và Nghị quyết 05/2025/NQ-CP về triển khai thí điểm thị trường tài sản mã hóa được kỳ vọng tạo cơ sở pháp lý cho phát hành, giao dịch và quản lý tài sản mã hóa. Ông Trần Huyền Dinh khuyến cáo nhà đầu tư cần cẩn trọng với những dự án hứa hẹn lãi suất cao hoặc thiếu thông tin rõ ràng. "Các hình thức lừa đảo trong thị trường tài sản mã hóa ngày càng tinh vi, nhiều dự án núp bóng dưới dạng đầu tư, quỹ sinh lời hay nền tảng DeFi hấp dẫn. Luật Công nghiệp Công nghệ số và Nghị quyết 05/2025/NQ-CP sẽ giúp thị trường được quản lý chặt chẽ và minh bạch hơn, góp phần bảo vệ nhà đầu tư”, ông nhận định.
Trong bối cảnh tội phạm ngày càng tinh vi, sự kết hợp giữa văn bản pháp lý, năng lực kỹ thuật giám sát và nâng cao nhận thức nhà đầu tư là những yếu tố then chốt để thị trường tài sản số phát triển minh bạch tại Việt Nam.
Nhận diện rủi ro và thách thức trong điều tra tội phạm liên quan đến tài sản mã hóa
Tại Việt Nam, Báo cáo đánh giá rủi ro quốc gia về "rửa tiền" giai đoạn 2018 - 2022 đã xác định:
- Rủi ro đối với nhà cung cấp dịch vụ ví, quản lý tài sản ảo và quỹ đầu tư tài sản ảo được xếp hạng ở mức cao.
- Rủi ro đối với tài sản mã hóa ổn định xếp hạng ở mức cao.
- Rủi ro đối với tài sản ảo dạng chứng khoán, tài sản ảo tiện tích, tài sản ảo nền tảng, xếp hạng ở mức trung bình cao.
Qua thời gian nghiên cứu, tìm hiểu, công tác điều tra tội phạm liên quan đến tài sản mã hóa, nhận thấy thị trường này mang 3 đặc tính khiến công tác điều tra, truy vết và thu thập chứng cứ trở nên đặc biệt khó kh#n: giao dịch ẩn danh và phi tập trung; xuyên biên giới và tốc độ cao; khó thu hồi và dễ che giấu.
Ngân hàng Nhà nước và các cơ quan chức năng của Việt Nam bước đầu nhận diện một số hành vi rửa tiền trên thị truờng tài sản mã hóa như sau:
- Lợi dụng hệ thống xác thực lỏng lèo của sàn giao dịch tài sản mã hóa (sử dụng giấy tờ giả/cho phép giao dịch ẩn danh).
- Trộn tài sản mã hóa phi pháp với tài sản mã hóa hợp pháp; Chuyển giá trị sang TSMH cá nhân (privacy coin) để hoán đổi với tài sản mã hóa hợp pháp; Tách nhỏ và trộn lẫn thông qua nhiều địa chỉ ví, tránh ngưỡng giám sát.
- Tạo các dự án giả, dùng tài sản mã hóa phi pháp để mua, chuyển ra ví thứ 3 (ví sạch) để giao dịch; hủy/đánh sập dự án để che vết; Thành lập/giao dịch thông qua các tổ chức không tuân thủ quy định về PCRT; Tạo các NFT khó định giá để giao dịch tài sản mã hóa phi pháp.
Như đã đề cập, qua quá trình rà soát hơn 400 giao dịch đáng ngờ liên quan đến tài sản mã hóa từ năm 2024 đến nay, Cục Phòng, chống "rửa tiền" đã có văn bản chuyển giao thông tin các giao dịch có dấu hiệu liên quan đến tài sản mã hóa cho lực lượng Công an để xem xét, xác minh và xử lý theo thẩm quyền. Một số vụ việc, cơ quan Công an đề nghị hỗ trợ cung cấp thông tin tài khoản của cá nhân có dấu hiệu rửa tiền bằng tài sản mã hóa, tiền kỹ thuật số cũng đã được Cục Phòng, chống "rửa tiền" xử lý, cung cấp thông tin bổ sung.
Xử phạt cá nhân vi phạm giao dịch tài sản mã hóa tối đa 100 triệu đồng
Bộ Tài chính và Ủy ban Chứng khoán Nhà nước đang lấy ý kiến của các đơn vị, tổ chức và cá nhân đối với dự thảo Nghị định quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực tài sản mã hóa (hay còn gọi là tài sản số, bao gồm tiền số) và thị trường tài sản mã hóa. Theo dự thảo, các hành vi vi phạm sẽ bị cảnh cáo hoặc phạt tiền, mức tối đa 200 triệu đồng đối với tổ chức và 100 triệu đồng đối với cá nhân. Ngoài ra, tùy mức độ vi phạm, có thể bị tước quyền sử dụng giấy phép cung cấp dịch vụ từ 1 - 6 tháng hoặc đình chỉ hoạt động chào bán, phát hành tài sản mã hóa và cung cấp dịch vụ trong 1 - 12 tháng.
Đáng chú ý, nếu hành vi vi phạm có dấu hiệu tội phạm thì hồ sơ phải được chuyển cho cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng hình sự. Song song đó, biện pháp khắc phục hậu quả gồm: Buộc hủy bỏ thông tin, cải chính thông tin, buộc công bố thông tin theo quy định; buộc cung cấp thông tin chính xác, đầy đủ; buộc nộp lại số lợi bất hợp pháp hoặc khoản thu trái pháp luật có được do thực hiện hành vi vi phạm, buộc gỡ bỏ hoặc buộc ngừng một phần hoặc toàn bộ trang 7 thông tin điện tử, phần mềm, hệ thống giao dịch và các trang thiết bị khác được sử dụng để thực hiện hành vi vi phạm.
Cụ thể, dự thảo phân chia các hành vi vi phạm thành nhiều nhóm với mức xử phạt khác nhau. Đối với việc chào bán và phát hành tài sản mã hóa, các tổ chức có thể bị phạt từ 70 - 200 triệu đồng tùy theo mức độ nghiêm trọng. Ví dụ, việc vi phạm quy định về sở hữu nước ngoài đối với tài sản làm cơ sở phát hành bị phạt từ 70 - 100 triệu đồng, trong khi việc chào bán cho đối tượng không đúng quy định hoặc khi chưa đủ điều kiện có thể bị phạt từ 180 - 200 triệu đồng.
Đối với hoạt động tổ chức thị trường giao dịch, nhà đầu tư trong nước giao dịch không thông qua tổ chức được cấp phép bị phạt từ 10 - 30 triệu đồng. Các tổ chức cung cấp dịch vụ tài sản mã hóa khi hoạt động không có giấy phép hoặc quảng cáo khi chưa được cấp phép có thể bị xử phạt từ 180 đến 200 triệu đồng, đồng thời buộc nộp lại số lợi bất hợp pháp và gỡ bỏ hệ thống vi phạm... Trường hợp cá nhân có hành vi vi phạm như của tổ chức thì mức phạt tiền bằng 1/2 mức phạt tiền đối với tổ chức.
Các tổ chức không xác minh danh tính nhà đầu tư sẽ bị phạt từ 50 - 70 triệu đồng. Các vi phạm nghiêm trọng hơn như không quản lý tách biệt tài sản của khách hàng, không bảo đảm an ninh hệ thống, hoặc không giám sát hoạt động giao dịch có thể bị phạt từ 100 - 150 triệu đồng. Đặc biệt, việc không bảo đảm tính chính xác của hồ sơ nộp cho cơ quan quản lý bị phạt từ 150 - 200 triệu đồng.
Chủ tịch Ủy ban Chứng khoán Nhà nước, Chủ tịch UBND cấp tỉnh có quyền phạt tối đa 200 triệu đồng đối với tổ chức và 100 triệu đồng đối với cá nhân, đồng thời có quyền áp dụng các hình thức xử phạt bổ sung và biện pháp khắc phục hậu quả. Các cấp thấp hơn như: Chánh thanh tra chứng khoán Nhà nước, Giám đốc Sở Tài chính có thẩm quyền phạt thấp hơn từ 80 - 160 triệu đồng...
Th.S PHẠM HỮU CHƠN - Đại học CSND