Nhưng đối với Trung Quốc, chính những hành động đơn phương của ông chủ Nhà Trắng đã làm gia tăng căng thẳng và thúc đẩy Bắc Kinh siết chặt hơn nữa việc kiểm soát các khoáng sản quan trọng, thiết yếu trong sản xuất nhiều loại thiết bị điện tử, ô tô và chất bán dẫn.
Trong bối cảnh căng thẳng leo thang nhanh chóng vào cuối tuần qua, Tổng thống Mỹ tuyên bố sẽ khôi phục mức thuế quan đối với hàng hoá Trung Quốc xuất khẩu vào thị trường Mỹ lên mức ba chữ số do các biện pháp kiểm soát mới của Bắc Kinh đối với đất hiếm, khiến chính phủ Trung Quốc phải tuyên bố sẽ có "các biện pháp tương ứng" để trả đũa.
Những động thái giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới đã làm rung chuyển thị trường, gây bất ổn cho các ngành công nghiệp toàn cầu do những cú sốc sản xuất, và làm dấy lên lo ngại về việc lặp lại hành vi trả đũa thuế quan ăn miếng trả miếng trước đó, khi mức thuế đối với hàng nhập khẩu của Trung Quốc và Mỹ đạt đến mức tương đương với lệnh cấm vận thương mại.
Căng thẳng gia tăng cũng có nguy cơ làm chệch hướng những tiến triển đã đạt được trong nhiều tháng đàm phán thương mại và đặt ra câu hỏi về việc liệu cuộc gặp dự kiến giữa Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và Tổng thống Mỹ Donald Trump tại Hàn Quốc vào cuối tháng này có còn diễn ra hay không.
Sau khi Tổng thống Mỹ nói “bóng gió” rằng ông có thể hủy bỏ cuộc gặp, Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent nói với đài Fox News hôm 13/10 rằng ông vẫn mong đợi cuộc gặp sẽ diễn ra.
Bộ Thương mại Trung Quốc hôm 14/10 cho biết họ vẫn để ngỏ khả năng đàm phán, đồng thời nhắc lại rằng Mỹ không thể tìm kiếm đối thoại trong khi đe dọa áp các biện pháp mới.
Một cảng container xuất khẩu ở Thượng Hải, Trung Quốc - Ảnh: Reuters
Đối với Bắc Kinh, phần lớn sự leo thang hiện tại có thể đã được tránh khỏi nếu chính quyền Mỹ không áp đặt thêm các biện pháp kiểm soát xuất khẩu vào cuối tháng 9, các chuyên gia và nhà phân tích Trung Quốc cho biết.
Jin Canrong, giáo sư quan hệ quốc tế tại Đại học Nhân dân ở Bắc Kinh và là cố vấn chính phủ, cho biết Bắc Kinh chỉ đơn thuần đáp trả hàng loạt hành động của Washington.
Theo Wu Xinbo, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Quốc tế tại Đại học Phúc Đán ở Thượng Hải và là cố vấn của Bộ Ngoại giao Trung Quốc, trong suốt mùa hè, quan hệ Mỹ-Trung đã có dấu hiệu hạ nhiệt, đặc biệt là sau các cuộc đàm phán thương mại tại Madrid vào tháng 9 và cuộc điện đàm sau đó giữa ông Tập và ông Trump.
Trong cuộc điện đàm với Tổng thống Trump vào tháng 9, Chủ tịch Tập của Trung Quốc đã bình luận tích cực về các cuộc đàm phán, nhưng cũng cảnh báo Tổng thống Mỹ không nên "áp đặt các hạn chế thương mại đơn phương làm suy yếu tiến trình đạt được của cả hai bên".
Tuy nhiên, Washington đã mở rộng đáng kể các hạn chế xuất khẩu chỉ 10 ngày sau cuộc điện đàm bằng cách đặt các công ty con của các công ty đã bị trừng phạt từ Trung Quốc và các nơi khác dưới cùng một sự kiểm soát, làm tăng số lượng các công ty phải đối mặt với các hạn chế tại Trung Quốc từ khoảng 3.000 lên thêm vài nghìn công ty nữa.
"Theo quan điểm của Trung Quốc, điều này không thể chấp nhận" – chuyên gia Wu nhận định và cho biết thêm rằng nó một lần nữa cho thấy Tổng thống Trump "hành động thiếu thiện chí". “Nếu sau hơn nửa năm đối phó với Trung Quốc, Mỹ vẫn chưa nhận ra rằng những hành động như vậy chống lại Trung Quốc sẽ dẫn đến hậu quả nghiêm trọng, thì tôi cho rằng những người trong nhóm của ông Trump đã hoàn toàn sai hướng” - ông Wu chỉ trích.
Tổng thống Mỹ Donald Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình trong một lần gặp tại Oska, Nhật Bản năm 2019 - Ảnh: Reuters
Bộ Thương mại Trung Quốc cũng đồng tình với quan điểm này vào ngày 12/10, trích dẫn thêm các ví dụ như việc Mỹ có kế hoạch thu phí đối với các tàu do Trung Quốc đóng cập cảng Mỹ.
Bộ này cho biết những hành động này của Mỹ “đã gây tổn hại nghiêm trọng đến lợi ích của Trung Quốc và làm suy yếu bầu không khí đàm phán kinh tế và thương mại song phương”, đồng thời kêu gọi Washington “duy trì tiến triển khó khăn mới đạt được”, đồng thời cam kết sẽ có các biện pháp đối phó nếu Nhà Trắng thực hiện lời đe dọa mới nhất của mình.
Paul Triolo, chuyên gia về Trung Quốc và công nghệ tại công ty tư vấn Albright Stonebridge, cho biết sự leo thang này gợi nhớ đến vòng xoáy đi xuống của quan hệ song phương hồi tháng 5.
"Chúng ta lại đang ở bên bờ vực thẳm. Nhưng giờ đây, rủi ro còn cao hơn nữa vì cả hai bên đều hiểu được hậu quả của việc này" - Triolo nhận định với CNN.
Sau thỏa thuận đình chiến thương mại, trong đó hai nước đồng ý giảm đáng kể mức thuế quan cao thông qua các cuộc đàm phán tại Geneva, Tổng thống Trump đã tung ra một loạt đòn giáng mạnh.
Ông cấm các công ty toàn cầu sử dụng chip trí tuệ nhân tạo (AI) của gã khổng lồ công nghệ Trung Quốc Huawei, áp dụng các biện pháp hạn chế xuất khẩu mới đối với phần mềm thiết kế chip nhắm vào Trung Quốc và đe dọa thu hồi thị thực của sinh viên Trung Quốc tại Mỹ.
Những động thái này đã làm gián đoạn các cuộc đàm phán trong nhiều tuần trước khi các cuộc đàm phán tiếp theo cứu vãn được thỏa thuận đình chiến thương mại mong manh.
Việc Bắc Kinh thắt chặt kiểm soát đất hiếm, theo Triolo, là một phản ứng "hợp lý" và "tương xứng" với quy mô hành động của Tổng thống Trump, chứ không phải là một nỗ lực mới nhằm giành lợi thế trong các cuộc đàm phán sắp tới.
Trung Quốc gần như nắm giữ độc quyền nguồn cung đất hiếm toàn cầu, một nhóm gồm 17 loại khoáng sản, đặc biệt là trong lĩnh vực chế biến và tinh chế.
Các quy định mới không chỉ làm tăng số lượng các nguyên tố chịu sự kiểm soát xuất khẩu của Bắc Kinh mà còn mở rộng các hạn chế nhắm vào công nghệ sản xuất và sử dụng ở nước ngoài.
Công nhân khai thác đất hiếm ở Giang Tô - Trung Quốc - Ảnh: Reuters
Ví dụ, các quy định này áp dụng cho các công ty nước ngoài muốn cung cấp đất hiếm được sản xuất tại Trung Quốc hoặc được chế biến bằng công nghệ Trung Quốc cho các quốc gia khác.
Những hạn chế mới đã gây chấn động các ngành công nghiệp và chuỗi cung ứng công nghệ toàn cầu.
Sau khi Trung Quốc ban hành các yêu cầu cấp phép chưa từng có tiền lệ đối với đất hiếm vào tháng 4, các nhà máy trên khắp thế giới, từ các nhà sản xuất ô tô đến các lĩnh vực quốc phòng, đã báo cáo tình trạng thiếu hụt các khoáng sản quan trọng này.
Các quy định mới, cũng nhắm vào các khoáng sản đất hiếm được sử dụng để sản xuất chất bán dẫn tiên tiến. Điều này làm ảnh hưởng đến sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo toàn cầu, vốn dựa vào các chip này để thúc đẩy hoạt động đào tạo.
Nhằm xoa dịu mối lo ngại ngày càng tăng trên toàn cầu, Bộ Thương mại Trung Quốc cho biết các quy định được thắt chặt không phải là lệnh cấm xuất khẩu và sẽ phê duyệt giấy phép cho các bên đáp ứng các yêu cầu.
Các chuyên gia cho biết các biện pháp của Bắc Kinh phản ánh những hạn chế mà Washington đã áp đặt đối với chất bán dẫn trong nhiều năm qua, vốn đã hạn chế xuất khẩu chip, thiết bị sản xuất chip sang Trung Quốc, bao gồm cả những sản phẩm được sản xuất tại một nước thứ ba với công nghệ của Mỹ - một biện pháp kiểm soát xuất khẩu của Mỹ được gọi là "Quy tắc Sản phẩm trực tiếp nước ngoài" được áp dụng dưới thời chính quyền Tổng thống Biden.
Mặc dù Trung Quốc từ lâu đã chỉ trích Mỹ vì áp dụng "quyền tài phán dài hạn", động thái của Trung Quốc trong tuần này cho thấy họ sẵn sàng áp dụng các chiến thuật tương tự.
"Từ nhiệm kỳ đầu tiên của Trump đến nhiệm kỳ của Biden và bây giờ là nhiệm kỳ thứ hai của ông, Mỹ đã áp thuế quan, hạn chế công nghệ và các biện pháp trừng phạt đối với Trung Quốc. Bắc Kinh đã ghi lại tất cả những động thái này - và giờ là lúc để giải quyết vấn đề" – chuyên gia Wu của Đại học Phúc Đán cho biết.
Về việc liệu cuộc gặp rất được mong đợi giữa hai nhà lãnh đạo có diễn ra hay không, Wu cho biết quả bóng đang ở trong sân của Tổng thống Trump. “Mỹ phải có những hành động cụ thể để cải thiện quan hệ. Không nên ngược lại, rằng Trung Quốc hy sinh lợi ích của mình hoặc chịu đựng áp lực của Mỹ chỉ vì lợi ích của cuộc gặp gỡ” - ông nhận định với CNN.
Trong một bài đăng trên mạng xã hội Trust Social hôm 12/10, Tổng thống Mỹ Donald Trump nói rằng Mỹ muốn “giúp Trung Quốc, chứ không phải làm hại họ”.
“Đừng lo lắng về Trung Quốc, mọi chuyện sẽ ổn thôi!” - ông nói, nhưng không giải thích thêm.
Wang Yiwei, một học giả quan hệ quốc tế khác tại Đại học Nhân dân cho biết Trung Quốc đã nghiên cứu cách đối phó với Tổng thống Mỹ Donald Trump kể từ nhiệm kỳ đầu tiên của ông. Giờ đây, họ đã “hoàn toàn sẵn sàng – hiểu được nghệ thuật đàm phán của ông, các chiến thuật của ông, và điểm yếu của Mỹ nằm ở đâu”.
“Hiện tại, tôi nghĩ rằng Mỹ đang trở nên lo lắng – chứ không phải Trung Quốc” - Wang nói, đồng thời cho biết thêm rằng ông chủ Nhà Trắng cũng đang phải đối mặt với áp lực ngày càng tăng trong nước với việc chính phủ đóng cửa kéo dài trong khi Đảng Cộng hòa của ông kiểm soát cả nhánh hành pháp và lập pháp.
Với việc Trung Quốc nắm giữ chặt chẽ đất hiếm, Wang cho biết sự phụ thuộc của Mỹ vào Trung Quốc sẽ tiếp tục, ít nhất là trong ngắn hạn.
"Thông điệp gửi đến người Mỹ là: hãy thực tế — tốt hơn là nên hợp tác với Trung Quốc" – chuyên gia Wang Yiwei chỉ ra.