Ngày nay khi nhắc đến thơ Nguyễn Khuyến, người ta liền nghĩ ngay đến chùm thơ mùa thu nổi tiếng của ông. Và mặc nhiên, theo thói quen bị “cầm cố” vào những điển lệ “bác học”, người ta thường đồng nghĩa “Nguyễn Khuyến là nhà thơ của mùa thu”. Điều đó đã như một mỹ tự. Một định ngữ ước lệ kiểu ấy thường dễ làm chúng ta “quên” nhiều điều trong khi đọc thơ Nguyễn Khuyến. Thực ra trong toàn bộ sáng tác cả chữ Nôm lẫn chữ Hán của ông, người ta dễ tìm thấy một số lượng thơ xuân đáng kể, trên ba mươi bài, đó là chưa kể số câu đối mừng xuân rất lớn và giàu giá trị thẩm mỹ.
Ngày xuân hòa bình và đổi mới, chúng ta hãy lắng mình để đọc thơ xuân Nguyễn Khuyến, để thấy tiếng lòng day dứt của một nhà thơ tiêu biểu trong giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX và để có thể nghe được nỗi niềm đau xót của ông già Yên Đỗ tưởng như đã yên phận mình sau cuộc sống dân dã của quê làng.
Xuân về ngày loạn càng lơ láo,
Người gặp khi cùng cũng ngất ngơ
Lẩn thẩn lấy chi đền tấc bóng
Sao con đàn hát vẫn say sưa
(Ngày xuân dặn các con)
Rõ ràng, “trời thu xanh ngắt” và “lưng giậu phất phơ màu khói nhạt” của thiên nhiên mê hồn nơi làng quê xứ Việt vẫn không che khuất được những nỗi niềm thế sự vốn đi đi lại lại trong lòng Nguyễn Khuyến.
Đối diện với mùa xuân, trang thơ Nguyễn Khuyến không còn cái khí vị yêu đời, mạnh mẽ của thời Lý - Trần tự chủ, độc lập ở buổi sơ kỳ thời phong kiến:
Khô mộc phùng xuân hoa tự phát,
Phong xuy thiên lý phức thần phương
(Cây héo vào xuân hoa nở dậy
Gió đưa ngàn dặm nức hương thần)
(Thiền sư Viên Chiếu)
Với tâm trạng day dứt của một kẻ sĩ trước vận nước mù mịt, dù đối diện với mùa xuân tươi đẹp nhưng nhà thơ vẫn không giấu được những nỗi buồn khổ thất vọng về mình. Trước xuân, ông luôn chua xót tự kiểm thảo chính mình...
Nhiễu nhiễu phong trần nhất hủ Nho,
Nhàn lai ngô tự kiến chân ngô.
Phù danh hữu hạnh do tiên cái,
Thực lực phi tài thượng nhương ngô
(Chỉ là một hủ nho trong cảnh nhiễu nhương gió bụi,
Rảnh rỗi ta mới thực hiểu thêm mình
Chỉ có chút danh hão, may ra hơn đứa ăn mày
Chẳng có tài cán thực sự, còn kém cả thằng đi ở)
Luôn cười buồn chua chát trong một nỗi niềm cô đơn, cảnh xuân trong thơ Nguyễn Khuyến hay gợi lên một nỗi buồn khắc khoải, đó là hình ảnh một ngọn núi đứng chơ vơ trong ngày xuân mưa gió, đó là bầu trời nửa mưa u ám, đó là những bông hoa muốn tàn, một tiếng hạc kêu trong đêm. Giữa cái nền xuân ảm đạm ấy hiện lên hình ảnh một cụ già tóc bạc, khi thì chống gậy đi lang thang, khi thì mượn chén rượu giải sầu hoặc buông thả mình trong lười nhác bất định:
Bán chẩm quan không thiên địa khoát,
Nhất sang cao ngọa tính tình cô.
Sầu miên lẫn dục thôi lâm khởi,
Sương ám thần quang đạm nhược vô
(Gối đầu trên nửa gối, ngó thấy trời đất bao la,
Nằm khểnh bên cửa sổ, tính tình trở nên cô độc.
Qua giấc ngủ phiền não, lười biếng không muốn tung chăn vùng dậy,
Sương lấn át ánh sáng ban mai thoang thoảng như không)
Đôi khi cái sinh sắc của đời, khí xuân và lòng yêu cảnh quê đã đem lại cho thơ xuân Nguyễn Khuyến những niềm vui ríu rít:
Trong nhà rộn rịp gói bánh chưng
Ngoài ngõ bi bô rủ chung thịt
(Cảnh Tết)
Đôi khi tiếng trẻ con học bài, tiếng trống báo hiệu giao thừa hay tiếng pháo nổ cũng đánh thức lòng xuân Nguyễn Khuyến. Lúc ấy đôi mắt nhà thơ bừng nở những khóm hoa đang sương thập thò nở, những cánh chim hồng lẻ loi về đậu trên cây và cỏ dại xanh ngút ngàn trong mắt người:
Tiểu cúc tân tài lô vị can
Hà xứ cô hồng thê dã thủ,
Vô cùng thủy cáo nhập gian can
Âm vân vị áp thiên sơn họa
(Khóm cúc nhỏ mới trồng sương hãy chưa khô
Con chim hồng lẻ loi ở chốn nào về, đậu trên cây ngoài nội,
Cỏ xanh mơn mởn ngút mắt trải rộng tới bờ sông,
Mây mù chưa lấp được đường nét như vẽ của ngàn núi sông)
(Xuân hứng)
Đặc biệt, trong bài thơ Chợ Đồng, Nguyễn Khuyến đem lại cho người đọc những bức tranh xuân ngày giáp Tết sống động, gần gũi, xác thực, gợi nhớ cả một không khí Tết của miền quê trong những năm đói kém giao điểm giữa hai thế kỷ XIX và XX. Ở đó, những dáng người tất bật dưới mưa xuân, những nỗi thấp thỏm vui buồn của lòng người rất đời đã được vẽ lại rất cụ thể bằng ngôn ngữ thơ:
Tháng Chạp hai mươi bốn chợ Đồng
Năm nay chợ họp có vui không ?
Dở trời mưa bụi còn hơi rét,
Nếm rượu tường đền được mấy ông?
Hàng quán người về nghe xao xác
Nợ nần năm hết hỏi lung tung
Năm ba ngày nữa tin xuân tới,
Pháo trước nhà ai một tiếng đùng.
Câu thơ phấp phỏng niềm vui nhỏ mọn, nhưng nghiêng ngã như người “nếm rượu tường đền”. Ngày “dở trời mưa bụi” và hơi rét thế mệnh khiến câu thơ nhuốm vẻ xao xác và dường như làm mùa xuân chùn chân trước cửa nhà của mỗi người.
Tân tuế phương lai cựu tuế chu
Quần phương giai uyển ngã hà khô
(Năm mới đương đến, năm cũ đã qua,
Mọi hoa đều tươi, sao riêng ta héo)
(Xuân nguyên hữu cảm)
“Thế lộ vị bình, phu tử tại” (Nguyễn Xuân Ôn), phu tử còn lại đó, yêu thương còn nguyên đó nhưng đường đời gập ghềnh, đầy bi kịch và đổ vỡ khiến trước xuân, cụ Tam Nguyên Yên Đỗ chỉ biết tự vấn mình như một kẻ sĩ chân chính và thầm để những giọt nước mắt chảy vào trong cái hình hài “tỉnh say say tỉnh” của một con người cố quên đời nhưng không sao quên được.
Thế là, khác với một Phạm Sư Mạnh muốn “lấy cả dòng sông xuân làm nghiên mực”, một Trần Nhân Tông chợt thức nhận mùa xuân đã về qua vẻ quyến luyến của đôi bướm trắng trong thơ Lý - Trần, hay cả mùa xuân tràn vẻ đẹp, sức sống, tình yêu và những khát khao hạnh phúc ở Phạm Đình Hổ, Nguyễn Du, Nguyễn Huy Tự... trong thơ thế kỷ XVIII, Nguyễn Khuyến, giữa một thế kỷ “khổ nhục nhưng vĩ đại” đã để lại một dòng thơ xuân đầy day dứt và buồn đau, nhưng cũng đầy yêu thương và gắn bó với cuộc đời. Đấy cũng chính là bản sắc thơ xuân mà cụ Tam Nguyên Yên Đỗ đã đóng góp cho dòng thơ xuân Việt Nam thời trung đại.