1. Trong bài phát biểu quan trọng tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc 2021, cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng nói: “Văn hóa là bản sắc của dân tộc, văn hóa còn thì dân tộc còn, văn hóa mất thì dân tộc mất”. Sau này, câu nói đó trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều bài nghiên cứu và thuyết giảng về văn hóa người Việt.
100 năm trước, tháng giêng năm 1924, trong dịp kỷ niệm ngày giỗ của Nguyễn Du, chủ bút tạp chí Nam Phong nói: “Truyện Kiều còn, tiếng ta còn, tiếng ta còn, nước ta còn” (Phạm Quỳnh). Từ tam đoạn luận này cũng suy ra nội dung “tiếng ta còn thì dân tộc còn”. Nghĩa là, có hai điều kiện đủ để dân tộc còn tồn tại - văn hóa và tiếng Việt. Thế là, tiếng Việt cũng thể hiện văn hóa người Việt. Ở đây chúng ta chỉ đề cập tới đặc điểm văn hóa qua từ vựng.
Có nhiều lớp từ vựng đặc trưng cho văn hóa Việt. Trong số này, có những từ phản ánh các trạng thái tâm trí, tinh thần, ý chí, tình cảm... Quan tâm tới những hiện tượng này tôi viết bài “Cái bụng chứa... tinh thần” (Tuổi trẻ, 26/01/2010). Bài được in lại thành chương hai (t.18-24) ở quyển Triết lý tiếng Việt, thuộc bộ sách “Tiếng Việt giàu đẹp” của Nhà xuất bản Trẻ. Trong những SGK cải cách hiện nay, bộ sách Cánh Diều đưa bài này vào phần §2. Ngôn ngữ là một thành tố của văn hóa (chuyên đề học tập Ngữ văn 11).
2. Phần lớn cách dùng các từ lòng, ruột, bụng, dạ, gan, phổi... theo nghĩa bóng đều không thể tìm được các từ chỉ bộ phận cơ thể con người tương ứng trong tiếng Anh, Pháp hoặc Nga… để dịch. Trong bài thơ “Đi thi”, Tú Xương tự giễu mình:
Tấp tểnh người đi tớ cũng đi,
Cũng lều cũng chõng cũng vào thi.
Tiễn chân, cô mất hai đồng chẵn,
Sờ bụng, thầy không một chữ gì!
...
Bạn dịch câu cuối khổ thơ trên sang tiếng Anh thế nào? Không thể dịch “sờ bụng” theo nghĩa đen. Vì sao vậy?
Lý thuyết ẩn dụ hiện đại cho rằng, con người là một vật chứa và thể hiện trải nghiệm thế giới vào ngôn ngữ. Tiếng Việt là một trường hợp điển hình.
Với người Việt, cái bụng là vật chứa tiêu biểu, nó chứa đựng và thể hiện những gì thuộc phạm trù tinh thần. Chữ nghĩa để trong bụng nên từng có người trong văn học dân gian Việt Nam cởi trần nằm ngoài nắng để “phơi sách” - phơi chữ trong bụng. Nhà văn Nguyễn Quang Sáng từng tâm sự “... cái gì mình muốn viết nó nằm trong bụng rồi, chỉ cần khui ra thôi”. (TT, 13/01/2010). Nhìn một người thấy mặt nhưng không thể thấy lòng nên những bộ phận trong lục phủ ngũ tạng biểu thị những trạng thái tinh thần thầm kín, những suy nghĩ, tâm lý, tình cảm, ý chí, sức chịu đựng của người Việt .
Hàng loạt từ ghép có những yếu tố này: ruột gan, gan dạ, lòng dạ, bụng dạ... “Lại một lần nữa, ruột gan cô Thúy không kìm được sự hồi hộp” (Lều chõng, NTT). “Cô nào kiên gan lắm cũng chỉ đi dạy, đứng bán mậu dịch bách hóa được ít lâu rồi bỏ về. Các thầy giáo thì bụng dạ cũng đại khái như thế”. (Tô Hoài, Cát bụi chân ai). “Đã gọi là lực lượng hỗn hợp thì phải có cả trai lẫn gái, có cả già lẫn trẻ, nhưng ác hiểm hơn, có cả người xấu lẫn người tốt, cả kẻ gan dạ lẫn đứa khôn ngoan nhát hèn...” (Chu Lai, Ăn mày dĩ vãng).
Từ dạ diễn đạt những mức độ của trạng thái tinh thần: chột dạ, nhẹ dạ, vững dạ, hả dạ, hởi dạ, mát dạ. Dạ còn chỉ khả năng ghi nhận. Người sáng dạ học hành mau hiểu, mau nhớ. Còn người tối dạ thì ngược lại.
Rồi những thành ngữ, tục ngữ: nhẹ dạ cả tin, trẻ người non dạ, thay lòng đổi dạ, bằng mặt mà chẳng bằng lòng, thắt lưng buộc bụng, đi guốc trong bụng, cười vỡ bụng, mặt sứa gan lim, lú ruột lú gan... Khi vui sướng, người ta mở cờ trong bụng. Được khen, dù biết đó chỉ là những lời nói lấy lòng mình vẫn hởi lòng hởi dạ, mát lòng mát dạ, nở từng khúc ruột. Cũng chẳng ai ghi lòng tạc dạ những lời ấy. Ai chẳng có những điều sống để dạ, chết mang đi; và những sự việc nhiều khi uất ức đến “tím gan, tím ruột với trời xanh” (Nguyễn Khuyến). Trong tiểu thuyết đầu tay nổi tiếng Ai làm được (Cà Mau, 1912), Hồ Biểu Chánh từng viết “Cái thù của mẹ tôi mang nặng quá, mấy năm nay tôi ở chung một nhà với dì tôi thì tôi đã tím ruột bầm gan rồi, cha chả có lẽ nào bây giờ tôi đi phối hiệp với cháu của dì tôi là kẻ thù cho được”, “Thảm cho em vì muốn báo thù cho mẹ mà phải hư thân, thiệt qua nghĩ đến việc ấy chừng nào, qua càng nát gan đứt ruột chừng nấy”.
Khi suy xét, đánh giá một điều gì đó nhưng không nói ra là bạn nghĩ bụng. Có ý định làm một việc gì đó là ta đã định bụng. Đối xử với người không độ lượng là người hẹp bụng. Tự nhủ mình là bụng bảo dạ, tự làm mình hoảng sợ là bụng nát dạ... Nhiều người tin rằng cõi dương sao thì cõi âm vậy. Ấy là đã suy bụng ta ra bụng… thần.
Từ lòng được dùng rộng rãi nhất. Khoảng 50 từ ghép hoặc tổ hợp có tiếng lòng để nói lên những cung bậc tình cảm con người. Yêu thương, say mê bạn khác giới là ta đã phải lòng họ rồi. “Không gian quanh Mây tạo nên sự quyến rũ đến cháy lòng một cuộc sống yên tĩnh và ấm áp...” (Trầm Hương). Khi buồn thương chỉ nghe tiếng cuốc kêu là lòng buồn tái tê, lòng đau như cắt. Trước cảnh bất hạnh, “Vân thấy mủi lòng, nước mắt bỗng nhiên ứa lên cổ khiến chàng nghẹn ngào thương xót”. (Thạch Lam). Chuyện mẹ chồng nàng dâu, dì ghẻ con chồng thường do khác máu tanh lòng. Trước cảnh ngộ éo le của bạn mình, chúng ta chạnh lòng. Lúc lo lắng, bồn chồn đợi chờ thì lòng như lửa đốt. Tin dữ làm ta sợ mất mật. Tức giận nhau vẫn có thể bằng mặt đấy nhưng chẳng bằng lòng. Nhưng tới nước Sếp trù dập mình, bênh cô nhân viên trẻ ra mặt, Linh không bằng lòng, lộn ruột cãi lại Sếp rồi xin nghỉ việc [p.VTV, Hoa sữa về trong gió, t.28].
Từ ruột, ruột gan nhấn mạnh tới sự chịu đựng về tình cảm. Khi lo lắng, ruột gan rối như tơ vò. Con hư vướng vòng lao lý thì bố mẹ đau khổ đứt từng khúc ruột. Bị chọc quê đau, ta có thể ứa gan lộn ruột, buốt ruột buốt gan.
Gan nhấn mạnh tới ý chí mạnh mẽ, bền bỉ, không lùi bước trước khó khăn, hiểm nguy. Đó là gan con cóc tía dẫn đàn súc vật lên kiện trời đòi mưa. Người non gan thường không làm được việc lớn. Họ “không có gan chạy trốn đến tận cùng bằng tự sát” (Chu Lai, Ăn mày dĩ vãng). Có chí làm quan, có gan làm giàu. Những người cả gan là những người liều lĩnh, dám làm những việc động trời khác người.
Trong tâm trí văn hóa người Việt, cái bụng và lục phủ ngũ tạng chứa đựng tinh thần là như vậy.