Giải pháp Hợp tác xã điện tử hỗ trợ các hộ kinh doanh trong quản lý thuế và hóa đơn

Phần lớn hộ kinh doanh tại Việt Nam hoạt động theo mô hình sản xuất nhỏ và tự doanh. Chi phí đầu vào của họ thường ở dạng phi tiền tệ, rau củ sau nhà, sản phẩm tự làm, nguyên vật liệu thu gom, sức lao động, kinh nghiệm dân gian, tri thức bản địa... Những loại đầu vào này không có hóa đơn, không có chứng từ chuẩn hóa và cũng không có cơ chế nào để xác nhận giá trị. Trong khi đó, phần lớn giao dịch bán hàng lại được thực hiện bằng tiền mặt, rất ít hộ sử dụng phần mềm bán hàng hay hệ thống quản trị doanh thu. Khi chuyển sang cơ chế kê khai thuế, doanh thu chịu thuế của các hộ này dễ rơi vào tình trạng phụ thuộc vào đánh giá chủ quan của cán bộ thuế do không có dữ liệu định lượng để đối chiếu.

Từ đây phát sinh nghịch lý lớn là người sản xuất nhỏ buộc phải nộp thuế theo những chuẩn mực mà họ khó có thể đáp ứng. Việc định giá đầu vào đối với hàng ngàn loại hàng hóa thủ công, tự nhiên trở nên bất khả thi. Khi không xác định được giá vốn thực, việc tính thuế thu nhập lại càng khó khăn. Người dân lo sợ sai sót trong kê khai; còn cơ quan thuế lại thiếu căn cứ phân biệt giữa sai vô ý và gian lận, dẫn tới rủi ro tùy nghi trong đánh giá. Nếu chính sách thuế không điều chỉnh phù hợp với đặc thù của kinh tế hộ gia đình, mâu thuẫn giữa “không thể hạch toán nhưng vẫn phải kê khai” sẽ tiếp tục gây áp lực lớn cho cả người dân lẫn cơ quan quản lý.

Đại diện Ban đề án HTXĐT tặng sách "Con đường tương lai" của nhà nghiên cứu, nhà văn Nguyễn Xuân Tuấn tới Phó Thủ tướng Chính phủ Mai Văn Chính

Một thách thức khác nằm ở năng lực tiếp nhận và xử lý dữ liệu của cơ quan thuế. Việc chuyển sang kê khai đồng nghĩa với việc hàng trăm ngàn hồ sơ mỗi tháng sẽ phải được kiểm tra, đối chiếu. Trong điều kiện lực lượng cán bộ thuế có hạn, việc kiểm soát thủ công là khó khả thi.

Để giải tỏa lo lắng của người dân, Bộ Tài chính đưa ra một số giải pháp như miễn thuế đối với hộ có doanh thu dưới 500 triệu, không yêu cầu xuất hóa đơn và kê khai đối với hộ dưới 1 tỷ đồng. Đây là những biện pháp cần thiết để bảo vệ nhóm yếu thế và giảm xáo trộn xã hội. Tuy nhiên, chính các ngưỡng này lại vô tình mở ra một khe hở lớn như hộ kinh doanh có thể khai thấp để rơi xuống nhóm miễn kê khai, hoặc tách hộ để tránh nghĩa vụ thuế, hóa đơn. Khi doanh thu không được xác thực bằng dữ liệu mà chỉ dựa trên khai báo, mọi phân tầng theo ngưỡng đều có nguy cơ bị vô hiệu hóa. Những hộ tuân thủ đầy đủ yêu cầu lại trở nên bất lợi so với những hộ biết cách “lách”, trong khi cơ quan thuế thiếu nền tảng dữ liệu để hậu kiểm một cách minh bạch.

Giải pháp căn cơ cho cải cách thuế vì vậy không nằm ở việc gia tăng nghĩa vụ hay đặt thêm tầng ngưỡng, mà là chuyển từ tư duy “kê khai toàn dân” sang mô hình “dữ liệu toàn dân”. Không phải hộ nào cũng phải lập tờ khai phức tạp mỗi tháng; điều quan trọng là mỗi giao dịch – dù nhỏ nhất – phải để lại dấu vết tối thiểu. Điều này hoàn toàn có thể thực hiện thông qua những công cụ rất đơn giản và dễ tiếp cận: mã QR thanh toán miễn phí, hóa đơn đơn giản khi bán cho tổ chức hoặc cơ chế HTX điện tử đứng ra xuất hóa đơn thay cho hộ nhỏ. Khi người bán không phải thao tác về thuế mà giao dịch vẫn được định danh, dữ liệu sẽ tự được hình thành mà không gây áp lực lên người yếu thế.

Hiện nay, mô hình Hợp tác xã Điện tử nổi lên như giải pháp phù hợp nhất để lấp khoảng trống dữ liệu giải quyết được việc “kê khai toàn dân” ngay cả cho những người yếu thế và không hiểu biết về công nghệ. HTX Điện tử có thể thu nhận hóa đơn đầu vào, xuất hóa đơn đầu ra thay hộ yếu thế, chuẩn hóa dữ liệu giao dịch, theo dõi doanh thu và hỗ trợ kê khai. Đây là mô hình có thể triển khai đồng thời hai mục tiêu: bảo vệ người kinh doanh nhỏ khỏi gánh nặng thủ tục và tạo dữ liệu minh bạch để cơ quan thuế hậu kiểm thay vì ấn định. Việc hộ kinh doanh bán hàng qua HTX giúp Nhà nước có dữ liệu thật, hộ có hóa đơn hợp lệ và doanh nghiệp mua hàng có chứng từ đầy đủ. Hệ thống siêu ứng dụng kết nối với HTX sẽ ghi nhận toàn bộ giao dịch thanh toán, bán hàng và dòng tiền, tạo nền tảng dữ liệu sạch, liên thông và có thể phân tích bằng trí tuệ nhân tạo.

Về dài hạn, sự kết hợp giữa siêu ứng dụng quốc gia, HTX Điện tử và các công nghệ như AI, dữ liệu lớn sẽ giúp Việt Nam xây dựng được bản đồ doanh thu hộ kinh doanh toàn quốc, vấn đề mà nhiều quốc gia đã làm từ hàng chục năm trước. Khi mọi hóa đơn đầu vào, thanh toán QR và giao dịch bán lẻ đều đi qua một hệ thống số, AI có thể dự báo doanh thu hợp lý, phát hiện bất thường và tự động hỗ trợ tính thuế. Khi đó, quyền ấn định tùy nghi của cán bộ thuế sẽ bị triệt tiêu; hộ kinh doanh trung thực được bảo vệ; còn nguồn thu của Nhà nước trở nên bền vững và minh bạch.

Cải cách thuế không thể thành công nếu người dân không biết phải làm thế nào để đúng, và cơ quan thuế không có dữ liệu để quản lý. Điều người dân lo sợ không phải là nghĩa vụ nộp thuế, mà là sự mơ hồ về cách thực hiện. Điều cơ quan thuế lo lắng không phải là thất thu, mà là thiếu công cụ để giám sát minh bạch. Và điều mà cải cách thuế cần nhất lúc này không phải là thêm quy định, mà là một hệ sinh thái dữ liệu thống nhất để mọi giao dịch đều để lại dấu vết tối thiểu.

Hợp tác xã Điện tử kết hợp với siêu ứng dụng quốc gia hỗ trợ thực hiện việc kê khai thuế quốc gia tạo ra dữ liệu kinh doanh quốc gia không chỉ giúp hộ yếu thế kinh doanh thuận lợi hơn, mà còn tạo nền tảng để Việt Nam lần đầu tiên quản lý được doanh thu hộ kinh doanh theo thời gian thực. Đây không chỉ là lời giải cho cải cách thuế 2026, mà còn là bước đi quan trọng hướng tới một nền kinh tế công bằng, minh bạch và hiện đại trong thập niên tới.