Chính phủ yêu cầu "nói không" với thủy điện nhỏ
Ở nước ta, thủy điện nói chung, đặc biệt là thủy điện nhỏ sau một thời gian dài phát triển, đã để lại những hậu quả khôn lường. Lấy hệ thống thủy điện ở Quảng Nam cũ để khảo sát, thực tế cho thấy những hậu quả nhãn tiền. Ngày 17/11 vừa qua, mưa lớn kéo dài nhiều ngày, hệ thống thủy điện thượng nguồn Vu Gia, Thu Bồn điều tiết, xả lũ khiến vùng rốn lũ xã Đại Lộc (TP Đà Nẵng) ngập trở lại. Đây đã là trận ngập lụt thứ 5 tại khu vực này tính từ tháng 10/2025 đến nay.
Được biết, vào năm 2017, khi các dự án thủy điện nhỏ và vừa được đưa vào quy hoạch, gồm: Thủy điện Trà Linh 1, Tăk Lê, Nước Lah và Trà Leng, đã bị chính quyền địa phương Nam Trà My (thuộc Quảng Nam cũ) phản ứng, vì lo ngại ảnh hưởng đến môi trường, sinh thái. Ông Hồ Thanh Bá, nguyên Bí thư Huyện ủy Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam lúc đó, ngạc nhiên khi được hỏi về 4 dự án thủy điện này. Ông Bá cho biết, nhiệm kỳ trước, khi ông còn đương chức đã từng từ chối thẳng thừng một số nhà đầu tư đến địa phương đặt vấn đề xây dựng thủy điện. Theo ông Bá, ở vùng cao Nam Trà My, cuộc sống người dân gắn liền với sông suối. Xây dựng thủy điện làm cho đất sản xuất bị thu hẹp, dẫn đến phá rừng làm rẫy. Đó là chưa kể "lũ hỗn".
Thi công cụm công trình cửa xả Thủy điện Tích năng Bác Ái giai đoạn 1. Ảnh: EVN
Trước đây, UBND tỉnh Quảng Nam đã loại bỏ 2 dự án thủy điện ra khỏi quy hoạch thủy điện vừa nhỏ trên địa bàn tỉnh, gồm: Thủy điện Nước Xa, tại xã Trà Mai, huyện Nam Trà My, công suất dự kiến 1,2MW, và thủy điện Ag Rồng, tại xã An Tiêng, huyện Tây Giang, công suất dự kiến 100kW.
Trong vài năm gần đây, Chính phủ đã đưa ra chủ trương rất rõ trong việc phát triển thủy điện hướng đến bền vững, không ồ ạt. Trong điều chỉnh Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia giai đoạn 2021-2030 (Quy hoạch Điện VIII), gần 500 dự án thủy điện nhỏ đã bị loại bỏ sau rà soát, ngoài ra còn có 8 dự án thủy điện bậc thang lớn hơn cũng bị khai tử do chiếm nhiều đất, ảnh hưởng tới môi trường - xã hội hoặc hiệu quả kinh tế thấp.
Bên cạnh việc cắt giảm các dự án thủy điện nhỏ chưa triển khai, trong bối cảnh thời tiết cực đoan, chủ trương của Chính phủ cần hướng tới lộ trình thu hẹp dần những công trình này để tránh lập lại những bài học đắt giá như đợt xả lũ ở miền Trung vừa qua.
Hướng tới nguồn điện tái tạo
Thông tin được Bộ trưởng Công Thương Nguyễn Hồng Diên báo cáo tại kỳ họp cuối năm 2023 của Quốc hội cho biết, qua rà soát, kiểm tra các công trình thủy điện, cơ quan quản lý đã loại bỏ 8 dự án thủy điện bậc thang, 486 dự án thủy điện nhỏ và 213 vị trí tiềm năng ra khỏi quy hoạch. Đây là các dự án chiếm nhiều đất, ảnh hưởng tới môi trường - xã hội hoặc hiệu quả kinh tế thấp. Các dự án còn lại trong quy hoạch hầu hết đã được rà soát kỹ, cập nhật vào Quy hoạch điện VIII để tiếp tục đầu tư.
Theo số liệu từ Bộ Công Thương, Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) và Quy hoạch Điện VIII, nhà máy thủy điện được phân loại dựa trên công suất, loại lớn từ 100 MW trở lên (khoảng 40 nhà máy), loại trung bình từ 30 MW đến dưới 100 MW (khoảng 50-60 nhà máy) và loại nhỏ dưới 30 MW (gần 300 nhà máy). Tổng công suất thủy điện toàn quốc khoảng 25.824 MW vào năm 2025, với thủy điện lớn và trung bình chiếm khoảng 18.300 MW (số liệu năm 2024) còn thủy điện nhỏ khoảng 6.000 MW.
Tổng số nhà máy thủy điện đang vận hành tại nước ta đến năm 2025 khoảng gần 400, với tiềm năng đã khai thác gần hết (khoảng 90-95% theo Quy hoạch Điện VIII). Chủ trương của Chính phủ là từ năm 2025 trở đi, trọng tâm phát triển thủy điện chuyển sang mở rộng nhà máy hiện hữu và phát triển thủy điện tích năng thay vì xây mới nhằm hạn chế tác động tiêu cực đến môi trường và biến đổi khí hậu.
Nhà máy Điện gió Trung Nam kết hợp với nhà máy điện mặt trời 204 MW hình thành tổ hợp năng lượng tái tạo. Ảnh: TTXVN
Theo Quy hoạch Điện VIII được điều chỉnh phê duyệt năm 2025, cấu trúc nguồn điện được định hướng dựa trên tình hình thực tế đến cuối năm 2024 (tăng trưởng nhu cầu điện cao hơn dự báo, khoảng 9-13,7%/năm). Tổng công suất hệ thống điện quốc gia dự kiến đạt khoảng 81.000 - 85.000 MW vào cuối năm 2025, với trọng tâm bảo đảm an ninh năng lượng, ưu tiên năng lượng tái tạo và giảm dần phụ thuộc vào than.
Trong số này, thủy điện có tổng công suất hơn 26.000MW, đã khai thác 90% tiềm năng, đóng góp khoảng 30% vào tổng nguồn điện cung cấp. Đến năm 2025, sản lượng điện dự kiến từ 350-380 tỷ kWh, đáng chú ý là năng lượng tái tạo (điện gió, mặt trời, sinh khối, đốt rác) đã tăng gấp đôi so với 2020 trong xu thế chuyển đổi xanh, hướng đến Net Zero vào năm 2025 mà Chính phủ đã cam kết tại hội nghị ứng phó biến đổi khí hậu COP26 năm 2021.
Cắt lũ là ưu tiên hàng đầu
Khi thiết kế, hồ chứa thủy điện ngoài chức năng phát điện thì còn có thêm chức năng cắt lũ cho vùng hạ lưu. Các hồ thủy điện lớn như Sơn La, Hòa Bình, Trị An... nhờ dung tích hồ chứa rất lớn nên đủ sức hứng lượng nước mưa dồi dào từ thượng nguồn đổ để trữ lại rồi xả dần, ít ảnh hưởng đến cuộc sống của người dân. Trong khi đó, hệ thống thủy điện nhỏ ở miền Trung và Tây Nguyên được thiết kế dựa trên số liệu mưa trong quá khứ và phần tích nước cắt lũ thấp, nên trong những năm gần đây khi nước lũ đột ngột đổ về do mưa lớn kéo dài, các hồ thủy điện này liên tiếp phải xả để tránh bị vỡ đập. Điều này lý giải mức độ xả lũ rất cao trong tuần qua khi mưa lớn bất thường và kéo dài. Hôm 19/11, một loạt thủy điện như Yaly, Se San 3, Se San 3A, Se San 4, Srepok 3, Sông Tranh 2 xả từ 1.000 đến 1.300 m3/s, sông Hinh xả đến gần 2.800 m3/s, riêng thủy điện Sông Ba Hạ xả lũ kỷ lục, đến hơn 16.000m3/s.
Trong bối cảnh thủy điện đã được khai thác tối đa tiềm năng, cần có chính sách tập trung bảo vệ rừng, nguồn nước và thay đổi cơ cấu nguồn điện. Một số thay đổi đã được đề cập trong thời gian gần đây là chuyển sang đầu tư mạnh cho thủy điện tích năng (2.400-6.000 MW đến 2030), để không phá rừng và xả lũ ồ ạt. Đặc biệt, điện gió, điện mặt trời và điện hạt nhân được chú trọng.
Việc chuyển đổi này là chiến lược quan trọng trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng gay gắt, thời tiết, mưa bão rất cực đoan. Ngay từ bây giờ các vấn đề cấp bách cần đặt ra để tránh lặp lại thảm họa như năm nay là hiện đại hóa quy trình vận hành xả lũ, tính toán lại vai trò cắt lũ các hồ đập và quan trọng nhất là đưa ra lộ trình thay thế dần nguồn cung từ thủy điện nhỏ.
Theo thông tin tại Diễn đàn Chuyển đổi số trong vận hành và bảo đảm an toàn hồ đập do Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi tổ chức ngày 21/11, nhiều hồ thủy điện hiện nay có dung tích phòng lũ quá nhỏ so với tổng dung tích chứa. Không ít hồ có sức chứa 800 triệu m³ nước nhưng phần dung tích dành cho cắt lũ chỉ khoảng 70 triệu m³, tức chưa đến 10%. Trước đây một số dự án thủy điện được phê duyệt theo thứ tự ưu tiên phát điện, còn cắt lũ chỉ là nhiệm vụ kết hợp. Qua đợt lũ lịch sử vừa qua, yêu cầu bảo vệ người dân phải được đặt lên cao hơn phát điện, từ đó đặt lại mục tiêu vận hành theo hướng xem cắt lũ là nhiệm vụ bắt buộc hàng đầu.
Song song đó là phát triển năng lượng sạch. Hiện nay các nguồn điện gió, điện mặt trờ đã tăng rất nhanh, nếu kết hợp thêm pin lưu trữ thì đây là nguồn điện sạch có thể thay thế dễ dàng cho thủy điện.
Một yêu cầu khác là hiện đại hóa hệ thống truyền tải. Theo Quy hoạch Điện VIII điều chỉnh, đặt mục tiêu sẽ phát triển mạnh các nguồn năng lượng tái tạo (không bao gồm thủy điện) đạt tỉ lệ 28 - 36% vào năm 2030, và định hướng đạt 74-75% vào năm 2050. Để đảm bảo mục tiêu đó, Việt Nam sẽ cần khoảng 18,1 tỷ USD trong giai đoạn 2026-2030 để phát triển hệ thống truyền tải điện. Hiện đại hóa hệ thống truyền tải mới sẽ giải quyết các khó khăn trong điều khiển, điều độ hệ thống điện khi tỷ trọng nguồn điện sạch tăng cao.
Cách đây nhiều năm, các nhà khoa học đã cảnh báo, việc ồ ạt phát triển thủy điện trên các sông lớn của Tây Nguyên đã và đang gây ra nhiều hệ lụy lớn đến môi trường và hệ sinh thái tự nhiên. Nguồn nước ở Tây Nguyên đang ngày càng cạn kiệt, các con sông lớn dần mất sức sống, tình trạng khai thác gỗ trái phép ngày càng tăng. Do đó, chúng ta cần có lộ trình phù hợp để thu hẹp thủy điện nhỏ vì lợi ích lớn hơn cho người dân và trả lại phần nào diện tích rừng tự nhiên đã bị phá hủy nhằm góp phần cân bằng sinh thái.
(CATP) Trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu và nhu cầu chuyển dịch năng lượng sạch, số lượng nhà máy thủy điện nhỏ có công suất dưới 30MW đang giảm đáng kể. Thủy điện nhỏ từng được coi là nguồn năng lượng tái tạo thân thiện, nhưng các vấn đề môi trường như làm gián đoạn dòng chảy sông, ảnh hưởng đến đa dạng sinh học và phát thải khí nhà kính từ hồ chứa đã khiến nhiều quốc gia cân nhắc tháo dỡ hoặc thay thế.