“NHÀ THẦU KHOÁN” DINH ĐỘC LẬP
Rời quê Kiến Xương, Thái Bình, ông Trần Văn Lai (SN 1920) vào Nam năm 1942, làm phu cao su tại đồn điền Phú Riềng. Sau Cách mạng Tháng Tám, ông tham gia trừ gian diệt ác của tổ chức Tự vệ Quyết tử 950, xây dựng nhiều cơ sở cách mạng tại Sài Gòn.
Năm 1955, tổ chức sắp đặt cho 2 chiến sĩ biệt động Trần Văn Lai - Phạm Thị Chinh gặp nhau trên danh nghĩa “vợ chồng” tại Ty cảnh sát Hậu Nghĩa (tỉnh Long An) để đưa ông Lai trở lại Sài Gòn, tiếp tục hoạt động nội thành. Bà Chinh lúc đó là em gái Trưởng ty Cảnh sát Nha Trang, gọi chủ tiệm vàng nổi tiếng Phú Xuân - Vĩnh Xuân trên đường Trưng Nữ Vương (nay là Hai Bà Trưng, Q.1, TPHCM) là cậu ruột.
Được hỗ trợ từ tổ chức và hậu thuẫn của gia đình “vợ” giàu có, ông Lai tạo được vỏ bọc vững chắc với tên Mai Hồng Quế, nổi tiếng trong giới tư sản Sài Gòn. Là “nhà thầu khoán”, chuyên trang trí nội thất cho Dinh Độc Lập, ông Lai được cấp giấy tự do ra vào dinh.
Chiến sĩ BĐSG Phạm Thị Chinh
Thời gian này, ông và bà Chinh bí mật xây dựng nhiều cơ sở nội thành. Cùng chiến đấu trong lòng địch, 2 người dần yêu nhau, biến tình giả thành vợ chồng thật. Năm 1964, bà Chinh bị địch bắt, tra tấn dã man, hy sinh. Uất hận, ông Lai khắc bài thơ trên bia mộ người vợ trẻ. Trong đó có 2 câu:
“Sớm muộn Bắc - Nam thề hiệp một/ Đừng hờn, đừng tủi nữa nghe Chinh”, như lời thề quyết chiến đấu cho ngày Bắc - Nam sum họp, theo tâm nguyện người đã ngã xuống.
Vượt qua nỗi đau, ông Lai tiếp tục hoạt động cách mạng và được tổ chức sắp đặt hoạt động cùng bà Đặng Thị Thiệp (tức Đặng Thị Tuyết Mai, SN 1940) để dựng vở kịch “cô giúp việc qua mặt bà chủ đi xa, quyến rũ nhà tỷ phú, hơn mình 20 tuổi”. Tháng 5/1966, tổ chức chấp thuận cho ông Lai - bà Thiệp “xây dựng vợ chồng” và cùng nhau mua nhà, đào các căn hầm để chứa vũ khí và che giấu cán bộ tạo tiền đề cho những trận đánh chấn động vào hàng loạt cơ quan đầu não chế độ Sài Gòn.
Bà Đặng Thị Thiệp - nữ BĐSG kể: “Tôi sinh ra trong một gia đình cách mạng tại Quảng Ngãi, được tổ chức bố trí cùng ông Lai tham gia quản lý hầm, ém cán bộ, giấu vũ khí giữa nội thành. Mối tình do tổ chức sắp đặt lại nảy nở. Yêu nhau nhưng chúng tôi phải “đóng kịch”, chịu sự dè bỉu…”.
Đầu năm 1967, ông Lai lấy cớ sửa căn nhà mới mua tại 287/68-70-72 Trần Quý Cáp (nay là Nguyễn Đình Chiểu, Q.3) để đào hầm chứa vũ khí, nuôi giấu cán bộ. Cuối năm 1967, hơn 2 tấn vũ khí từ vùng ven được tập kết đến “căn hầm bí mật”, phục vụ các đơn vị biệt động trong cuộc Tổng tiến công và nổi dậy Xuân 1968, đánh vào các mục tiêu trọng yếu của chính quyền chế độ cũ như Dinh Độc Lập, Đài phát thanh, Đại sứ quán Mỹ, Bộ Tư lệnh Hải quân…
Gia đình ông Lai sum họp sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng, thống nhất đất nước
Sau trận đánh, chủ thầu khoán bị truy nã gắt gao, tịch thu gia sản. Bà Thiệp nhớ lại: “Để không bị địch phát giác, gia đình liên tục thay chỗ ở. Các con mang họ mẹ, gọi nhà thầu khoán là “bác Năm”. Ông Lai lánh về quê tôi, rồi bị địch bắt năm 1972 với cái tên “Phạm Sửu”, giam cầm tại nhà tù chi khu Sơn Tịnh, tra tấn dã man. Một mình tảo tần nuôi các con, tôi còn tất tả chạy lo giấy chứng nhận bệnh tâm thần cho chồng. Không khai thác được gì, địch phải thả ông Lai, nhưng theo dõi sát người “điên” này”.
Sau ngày giải phóng, ông Lai công tác ở Bộ Tư lệnh TPHCM rồi chuyển sang Phòng Tổng kết chiến tranh. Ông qua đời tháng 6/2002, được truy tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang (AHLLVT) năm 2015. Bà Phạm Thị Chinh được công nhận Liệt sĩ năm 1984. Ông và bà Thiệp có 6 người con đều thành đạt. Trong đó, anh Trần Kiến Xương (Trần Vũ Bình) hiện là Vụ trưởng Vụ công tác phía Nam TAND Tối cao.
LỜI CĂN DẶN CỦA CỐ TỔNG BÍ THƯ
Bà Thiệp bày tỏ: “Gia đình tôi vô cùng vinh dự khi được Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đến thăm ngày 31/01/2018”. Tại “căn hầm bí mật” năm xưa, Tổng Bí thư xúc động viết: “Đến thăm gia đình cố AHLLVT Trần Văn Lai - một trong những cơ sở tiêu biểu nhất nuôi giấu cán bộ chiến sĩ, hầm chứa vũ khí, khí tài phục vụ đắc lực cuộc tấn công và nổi dậy Xuân Mậu Thân 1968 vào Dinh Độc Lập của các chiến sĩ BĐSG; được chứng kiến những hiện vật tại Di tích, tôi vô cùng ngưỡng mộ và cảm kích trước tinh thần yêu nước, mưu trí, dũng cảm vì nước quên thân của các chiến sĩ BĐSG - Chợ Lớn - Gia Định. Tinh thần chiến đấu và sự hy sinh cao cả của các chiến sĩ BĐSG bất diệt!
Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng ân cần thăm hỏi bà Đặng Thị Thiệp, ngày 31/01/2018
Tôi hoan nghênh Đảng bộ, chính quyền và nhân dân TPHCM đã gìn giữ, lưu giữ những kỷ vật trưng bày vô cùng quý giá này. Mong rằng chính quyền thành phố tiếp tục đầu tư, tôn tạo, xây dựng Di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia này không chỉ là nơi mang ý nghĩa lịch sử, chính trị, văn hóa, giàu tính nhân văn sâu sắc, mà còn là nơi giáo dục truyền thống cách mạng của dân tộc cho các thế hệ hôm nay và mai sau”.
Anh Trần Kiến Xương cho biết, suốt hơn 30 năm qua, anh và gia đình đã bỏ bao công sức, tiền của để phục dựng lại nhiều căn cứ của lực lượng BĐSG cũng như dày công sưu tầm những kỷ vật, hình ảnh, câu chuyện, cuộc đời của các chiến sĩ Biệt động. Đến nay, có gần 10 căn cứ hoàn tất việc phục dựng; mới nhất là Garage BĐSG tại số 499/20 Cách Mạng Tháng Tám, P13, Q10.
Niềm vui tăng gấp bội khi Bảo tàng Biệt động Sài Gòn - Gia Định (tại địa chỉ 145 Trần Quang Khải, Q1) được cấp phép và đi vào hoạt động giữa năm 2023, thu hút đông đảo khách trong và ngoài nước đến tham quan. Khi còn sống, Đại tá Trần Đức Thơ Chủ nhiệm CLB Truyền thống kháng chiến Khối vũ trang biệt động Quân khu Sài Gòn - Gia Định, đánh giá: “Đây là bảo tàng tư nhân đầu tiên tại TPHCM, có ý nghĩa rất đặc biệt, một “địa chỉ đỏ” giáo dục truyền thống cách mạng, gắn với lực lượng BĐSG lừng lẫy một thời. Bảo tàng hướng đến mục tiêu bảo tồn giá trị di sản văn hóa “yêu nước, mưu trí, sáng tạo, kiên trung, bất khuất” của lực lượng BĐSG”.
Anh Trần Kiến Xương
Giám đốc bảo tàng Trần Trọng Nghĩa (SN 2001) là con trai anh Xương, tuy còn trẻ nhưng rất tâm huyết giống như bố. Anh Xương cùng vợ là chị Đoàn Dương Thái Anh rất mừng vì con trai út Trần Trọng Nhân (SN 2009) cũng tiếp nối truyền thống của gia đình. Hai cháu rất vinh dự được thuyết minh cho nhiều vị lãnh đạo về chuỗi bảo tàng và Di tích BĐSG, trong đó có cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, Bí thư Thành ủy TPHCM Nguyễn Thiện Nhân và Nguyễn Văn Nên…
Trong 100 điều thú vị của TPHCM, “BĐSG” được bình chọn đứng đầu “Chương trình tham quan TPHCM thú vị”. Ngoài ra, còn 2 điểm khác cũng được bình chọn là “Điểm tham quan thú vị” (Hệ thống Di tích BĐSG) và “Quán cà phê thú vị” (Cà phê Đỗ Phủ hay “cà phê biệt động” số 113A Đặng Dung, Q.1).
Anh Xương bày tỏ: “Lời căn dặn của bác Tổng Bí thư đã tiếp thêm sức mạnh cho tôi và gia đình cùng những người làm công tác tôn tạo, xây dựng di tích lịch sử, văn hóa, sưu tập, lưu giữ kỷ vật của BĐSG…”.