Chỉ mấy ngàn đồng/kg cam!
Người dân TPHCM những ngày qua ngỡ ngàng khi thấy trên vỉa hè bày bán những đống cam rất bắt mắt. Trên những chiếc xe của người bán dạo, cam có giá rẻ đến bất ngờ. Trên các trang mạng xã hội, nhiều nhóm bạn trẻ tìm cách "giải cứu" cam cho bà con nông dân. Giá cam thiệt ngon chỉ từ 6 - 10 ngàn đồng/kg, trong khi trước Tết Nguyên đán phải có giá 30 - 40 ngàn đồng/kg hoặc cao hơn.
Đâu chỉ có cam, nhiều loại trái cây cũng có giá quá rẻ, chỉ trên dưới 10.000 đồng/kg. Giá mận An Phước chỉ 7.000 - 8.000 đồng/kg, xoài cát chu 7.000 - 8.000 đồng/kg, vú sữa trắng từ 11.000 - 13.000 đồng/kg, vú sữa tím 10.000 - 12.000 đồng/kg, dừa xiêm Bến Tre cũng chỉ có giá 15.000 đồng/2 trái - giảm một nửa so với trước đây.
Vì sao giá cam rẻ như vậy? Mùa trái cây năm nay các nhà vườn ở ĐBSCL được mùa cam lớn vì thời tiết thuận lợi, mưa nhiều, sản lượng tăng cao. Các nguyên nhân khác như Tết Nguyên đán năm nay đến sớm, khi cam chưa kịp đến thời vụ thu hoạch; còn sau Tết thì cam chín rộ, "đụng hàng" với nhiều loại trái cây khác cũng đang vào mùa, làm dội chợ, cũng là những nguyên nhân. Trong khi xuất khẩu cam là bất khả thi. Và điệp khúc "được mùa mất giá” lại vang lên trong nước mắt người nông dân, khi giá cam bán ra chỉ đủ tiền trả công cho người thu hoạch!
Không chỉ có trái cam, thời gian tới đến mùa trái cây, chắc chắn nhiều loại trái cây khác sẽ tiếp tục rớt giá. Một số loại trái cây có sản lượng lớn gồm chuối 2,16 triệu tấn/năm, thanh long 1,4 triệu tấn/năm, cam 1,06 triệu tấn/năm, xoài 870.000 tấn/năm, dứa 690.000 tấn/năm, nhãn 550.000 tấn/năm... nếu không có kế hoạch tiêu thụ, giá cả sẽ rớt thê thảm.
Bỏ rơi thị trường nội địa và xuất thô
Cuối năm 2022, khách hàng nhập khẩu trái cây lớn nhất của Việt Nam là Trung Quốc mở cửa trở lại, cho phép nhập khẩu chính ngạch 11 loại trái cây của Việt Nam như vải thiều, nhãn, dưa hấu, thanh long, chôm chôm, mít, xoài, măng cụt, sầu riêng, chuối chín và chuối tươi. Ngay lập tức, một số mặt hàng xuất khẩu trở nên "hot" như thanh long, sầu riêng. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều vấn đề khó khăn, đặc biệt là xuất khẩu theo hình thức tiểu ngạch truyền thống mà Trung Quốc hiện nay không còn khuyến khích và yêu cầu xuất chính ngạch với những điều kiện khắt khe hơn.
Một nhóm bạn trẻ tổ chức "giải cứu" cam cho bà con nông dân ĐBSCL. Ảnh: AN BÌNH
Cam là loại trái cây chủ yếu tiêu thụ ở thị trường nội địa và chưa được phép xuất khẩu chính ngạch vào thị trường Trung Quốc. Trong khi đó, chúng ta bỏ rơi thị trường nội địa. Gần 100 triệu dân, mà nhà nào cũng cần có cam trong tủ lạnh, sao lại để cam chất lượng cao như vậy cứ quanh quẩn ở các tỉnh miền Nam, xa lắm cũng chỉ đến với các tỉnh Nam Trung bộ. Hệ thống phân phối đang bị cắt đứt vì không có lãi hay chính chúng ta tự cắt khúc? Hệ thống phân phối quốc gia có được các doanh nghiệp tổ chức?
Theo thống kê của Tổ chức Lương thực và nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO), nhu cầu tiêu thụ trái cây trung bình đạt khoảng 68 - 70kg/người/năm. Với dân số cả nước gần 100 triệu người, chưa kể hàng triệu khách du lịch hằng năm thì Việt Nam là thị trường có sức tiêu thụ tương đối lớn, đủ sức tiêu thụ nhiều loại trái cây có sản lượng lớn nếu chất lượng được đầu tư đúng. Nên nhớ rằng thị trường trong nước cũng ngày càng khó tính. Bởi vậy, nông dân cũng cần phải nắm bắt xu hướng thị trường, chăm sóc chính khách hàng nội địa, mà điều này nông dân chưa thể làm được.
Theo Tổng cục Hải quan, năm 2022, xuất khẩu các loại trái cây tươi của Việt Nam đạt gần 2,1 tỷ USD, giảm 11% so với năm 2021. Hầu hết các sản phẩm đều giảm, trừ sầu riêng và chuối; giảm mạnh nhất là xoài giảm gần 49%, thanh long giảm gần 39%. Thanh long, chuối, dưa hấu, chôm chôm, mít... là những mặt hàng Trung Quốc nhập khẩu nhiều nhất của Việt Nam. Một số trái cây chất lượng như xoài, với diện tích lên đến 87.000ha, tổng sản lượng gần 1 triệu tấn mỗi năm nhưng chỉ có 4% sản lượng được xuất khẩu. Cho thấy một mặt khác của vấn đề là chất lượng nguồn hàng cần phải được đầu tư đúng hướng khi thị trường quốc tế ngày càng cạnh tranh khốc liệt.
Trong khi đó, Theo Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (NN&PTNT), trong tháng 12-2022, sản lượng 12 loại cây ăn trái chủ lực tại vùng ÐBSCL gồm: thanh long, chuối, xoài, mít, bưởi, cam, quýt, khóm, sầu riêng, nhãn, chôm chôm và mãng cầu ước đạt hơn 360.000 tấn. Tổng sản lượng cả năm 2022 ước đạt 4,15 triệu tấn. Năm 2023, sản lượng sẽ cao hơn nhiều do được mùa. Một khối lượng sản phẩm khổng lồ từ vựa trái cây của ĐBSCL đang thách thức các nhà phân phối.
ĐBSCL được thiên nhiên ưu đãi với những lợi thế tự nhiên vô cùng to lớn, là vựa nông thủy sản lớn nhất cả nước, chiếm 95% sản lượng gạo xuất khẩu, 54% sản lượng lúa, 65% sản lượng thủy sản và 70% sản lượng trái cây xuất khẩu, đóng góp 40% giá trị sản xuất nông nghiệp của cả nước. Điểm yếu đáng lo nhất là hệ thống giao thông ở ĐBSCL chậm phát triển, làm ảnh hưởng lớn đến việc lưu thông hàng hóa, khó khăn trong công tác logistics.
TS.Bùi Hồng Quân - Phó Chủ tịch Hội đồng Quản trị Công ty CP Vinamit phân tích, hiện nay phần lớn sản lượng trái cây được sản xuất ở ĐBSCL vẫn còn ở dạng tiêu thụ tươi là chủ yếu, sản lượng dành cho chế biến vẫn còn rất hạn chế, trở thành điểm yếu của hoạt động kinh doanh trái cây của các địa phương này. Đối với nhiều loại trái cây, do thời gian bảo quản ngắn, tỷ lệ hư hỏng cao, điều kiện sơ chế và công nghệ sau thu hoạch kém nên gây nhiều bất tiện cho người trồng và người kinh doanh trái cây...
Các chuyên gia cũng cho rằng, chính sự thiếu liên kết, sản xuất chưa gắn kết được với thị trường tiêu thụ, thiếu đầu tư công nghệ vào khâu sơ chế, chế biến là những nguyên nhân chủ yếu khiến cho ngành hàng trái cây của ĐBSCL chưa phát huy hết được tiềm năng và lợi thế; chưa phát triển theo hướng hiện đại và bền vững. Bên cạnh đó thương mại điện tử chưa phát huy được thế mạnh phân phối ở khu vực ĐBSCL.
Sơ chế, chế biến các sản phẩm theo chuỗi giá trị gia tăng không chỉ là điểm yếu trái cây ĐBSCL mà cả với các sản phẩm nông nghiệp chủ lực khác, như cà phê, tiêu, trà. Lấy cà phê làm ví dụ. Là một trong 6 mặt hàng xuất khẩu trên 3 tỷ USD/năm, lớn thứ 2 thế giới, chiếm 8,3% thị phần xuất khẩu cà phê toàn cầu ở hơn 80 quốc gia, chỉ đứng sau Brazil. Trong 1,2 - 2 triệu tấn cà phê Việt Nam xuất khẩu mỗi năm, chủ yếu vẫn xuất thô. Trong khi cà phê rang xay và hòa tan xuất khẩu chỉ chiếm 9,1% thị phần. Theo Hiệp hội Cà phê Ca cao Việt Nam (VICOFA), giá cho 1 tấn cà phê chế biến trung bình đạt gần 3.600 USD, trong khi giá cà phê nhân trên sàn chỉ đạt khoảng 2.400 USD. Trái cây ĐBSCL cũng ở trong tình trạng tương tự, chủ yếu xuất khẩu tươi.
Với sản phẩm hạt tiêu, dù gần đây đã có sản phẩm chế biến, nhưng xuất thô vẫn là chính. Hiện các doanh nghiệp đã có nhà máy chế biến công nghệ cao theo tiêu chuẩn ASTA, ESA, JSSA... tạo ra sản phẩm tiêu đa dạng. Nhưng về tổng thể, hồ tiêu Việt Nam chủ yếu vẫn xuất thô, giá trị thấp hơn giá bán của Ấn Độ, Malaysia.
Cần những nhà máy chế biến hiện đại
Việt Nam đã có những sản phẩm nước cam nội địa như Le Fruit, Vfresh, Twister, TH True Juice... nhưng để có sản phẩm nổi tiếng như nước ép cam Langers Orange Juice của Mỹ, hay Orangina (Pháp) có hương vị giống hệt nước ép trái cây tươi, 100% nước ép trái cây nguyên chất, không pha thêm đường, không chất bảo quản hay phẩm màu độc hại, thì nhiều sản phẩm của nước ta chưa cạnh tranh được.
Tháng 9-2020, Nhà máy chế biến hoa quả tươi và thảo dược Vân Hồ của Tập đoàn TH đi vào sản xuất giai đoạn 1 với công suất chế biến 300 tấn rau, hoa quả, thảo dược; mức đầu tư 1.200 tỷ đồng, giải quyết được 15.000 hecta vùng nguyên liệu. Giai đoạn 2 (sau năm 2025), Dự án tăng mức đầu tư lên 3.500 tỷ đồng, giải quyết hơn 35.000 hecta nguyên liệu. Đây cũng là nhà máy đầu tiên tại Việt Nam chế biến sản phẩm cam, nhãn cô đặc, trên dây chuyền hiện đại hàng đầu thế giới được lắp đặt bởi Tổng thầu Rieckermann của Đức và sử dụng thiết bị do Công ty Bertuzzi của Italia. Nhà máy mở ra tương lai tươi sáng cho vùng nguyên liệu lớn của tỉnh Sơn La và vùng lân cận.
ĐBSCL cũng có những công ty lớn chế biến nông sản như Công ty CP Rau quả Tiền Giang (VEGETIGI) chẳng hạn, chế biến sản xuất các mặt hàng trái cây đóng hộp như khóm, xoài, chôm chôm, ổi, thạch dừa, cocktail trái cây các loại... Nhưng khó khăn lớn nhất của công ty vẫn là vùng sản xuất nguyên liệu không tập trung, khó thu mua với số lượng lớn, đạt chuẩn, trong khi nông dân chỉ chạy theo số lượng, không chú ý đến chất lượng. Ví dụ nhà máy thu mua ổi yêu cầu chất lượng đạt 10 độ prise (độ đường) thì sản phẩm của nông dân chỉ đạt 8; xoài yêu cầu 15 thì chỉ đạt 10 - 12. Vì vậy, yêu cầu những vùng nguyên liệu đạt chuẩn vẫn còn đang là thách thức với nông dân mà một mình họ không thể làm được mà phải có bàn tay hướng dẫn của doanh nghiệp.
ĐBSCL cần những nhà máy chế biến trái cây hiện đại và những vùng nguyên liệu đúng chuẩn, với sự giúp sức của công nghệ trồng trọt từ chính các nhà máy. Nếu không, nông dân sản xuất theo suy nghĩ của mình, thì chỉ có bán nội địa và thế nào điệp khúc "được mùa mất giá” lại vang lên. ĐBSCL cũng cần hệ thống kho lạnh quốc gia đặt tại các vùng nguyên liệu lớn để cung ứng cho các nhà máy.
Chỉ có những nhà máy hiện đại, có công suất lớn, quy hoạch tốt những vùng nguyên liệu đạt chuẩn mới cho ra sản phẩn chất lượng có thể xuất khẩu và xuất khẩu có thương hiệu, hay cả tiêu thụ nội địa cũng rất tốt thì người nông dân mới sống được trên vựa trái cây của ĐBSCL.
(CATP) Hiện tại các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long đang bước vào mua thu hoạch cam sành. Tuy nhiên nông dân nơi đây đang đối mặt với cảnh trúng mùa, mất giá. Giá cam tại vườn rớt thê thảm, chỉ dao động ở mức 900 đến 3 ngàn đồng/kg.