(CATP) Một trăm năm trước, báo chí cách mạng Việt Nam ra đời giữa gian nan, khắc ghi sứ mệnh phản ánh sự thật và dẫn dắt công chúng. Một trăm năm sau, người làm báo vẫn mang trên vai sứ mệnh ấy, nhưng trong một bối cảnh hoàn toàn khác biệt - khi bài viết không chỉ được đọc bằng mắt, bằng não người, mà còn phải "sống sót" qua những bộ lọc vô hình mang tên thuật toán.
Thuật toán, mạng xã hội và áp lực tương tác
Trước đây, vai trò người làm báo rõ ràng như một "người gác cổng thông tin", kiểm duyệt và sàng lọc tin tức để bảo vệ sự thật, góp phần xây dựng nhận thức xã hội. Nhưng trong kỷ nguyên truyền thông số, vị trí này đang bị thách thức nghiêm trọng bởi sự bùng nổ của mạng xã hội, khi hàng triệu nội dung mới được chia sẻ mỗi ngày, và sự lan truyền được điều khiển bởi các thuật toán không phải lúc nào cũng ưu tiên thông tin chuẩn xác.
Câu hỏi được đặt ra mỗi ngày không còn là "Nội dung này có cần phản ánh?" mà là "Nội dung này có khả năng thu hút nhiều lượt tương tác, chia sẻ không?". Nhiều người làm báo giờ đây phải tự đối mặt với áp lực cạnh tranh về lượng người đọc, người xem và các chỉ số đo lường, trong khi đồng thời vẫn phải giữ vững đạo đức nghề nghiệp.
Nhà báo Minh Hà, nguyên thư ký tòa soạn Báo Người Lao Động, chia sẻ: "Khi mạng xã hội trở thành "siêu tòa soạn" với hàng tỷ người làm nội dung, người làm báo không chỉ cạnh tranh với các đồng nghiệp, mà còn phải đối phó với những thông tin sai lệch, tin giả lan truyền nhanh chóng. Thuật toán ưu tiên nội dung dễ thu hút sự chú ý nên đôi khi các tin tức giật gân, không chuẩn xác lại được "đẩy" nhiều hơn. Chúng ta phải tỉnh táo lựa chọn không chạy theo số liệu mà quên mất bản chất nghề báo là truyền tải sự thật và trách nhiệm đối với xã hội".
Là một độc giả trẻ, bạn Thanh Huyền (sinh viên đại học) bày tỏ: "Ngày nay, mình thấy nhiều tin tức lan truyền rất nhanh nhưng không phải lúc nào cũng đúng sự thật. Vì thế mình rất trân trọng những bài báo có đầu tư, phân tích kỹ càng, dù không nổi bật trên mạng xã hội. Người làm báo cần kiên định với nghề, đừng chỉ chạy theo lượt chia sẻ".
Thiết nghĩ, nghề báo bây giờ tồn tại nhiều mâu thuẫn. Đấy không còn là cuộc tranh giành lượt xem đơn thuần, mà là một trận chiến ngầm giữa tin thật và tin giả, giữa trách nhiệm nghề nghiệp và thị hiếu nhất thời của công chúng. Người làm báo đứng trước sự lựa chọn khó khăn: Có thể chạy theo xu hướng, tạo nội dung hấp dẫn để tăng lượt chia sẻ, hoặc giữ vững chuẩn mực để bảo vệ sự thật dù có thể ít được chú ý hơn.
Trí tuệ con người: Lợi thế bất biến trước thuật toán
Nhiều người nói thời 4.0 là thời "báo chí phục vụ thuật toán". Nhưng nếu chỉ nhìn như vậy, ta đã quên một điều căn bản: thuật toán chỉ biết phản ánh thói quen hiện tại của đám đông, còn báo chí tử tế biết tạo ra nhu cầu thông tin mới cho xã hội. Những bài báo điều tra công phu, những câu chuyện nhân văn làm lay động lòng người, ban đầu không có sẵn một lượng tìm kiếm hay một từ khóa "hot" để thuật toán ưu tiên. Nhưng khi nội dung đủ chất lượng, chính công chúng sẽ lan tỏa nó và thuật toán sẽ học từ hành vi ấy.
Nói cách khác, thuật toán không phải là tấm khiên ngăn cản sự tử tế; nó là tấm gương phản chiếu hành vi người dùng. Nếu người làm báo đủ trí tuệ, đủ sáng tạo để "thiết kế" lại trải nghiệm thông tin, để dẫn dắt nhận thức người đọc, thì họ sẽ khiến thuật toán... phục vụ mình.
Sự khác biệt của báo chí chuyên nghiệp không chỉ nằm ở tốc độ hay kỹ thuật, mà nằm ở khả năng đặt những câu hỏi mà công chúng chưa kịp đặt ra. Một bài phân tích sâu, một loạt phóng sự ảnh làm sáng tỏ mặt khuất của xã hội, hay một bài phản biện có trách nhiệm - đó là thứ mà thuật toán không thể tự sinh ra nếu không có bàn tay và khối óc của nhà báo. Thay vì chỉ chống lại thuật toán, có lẽ đã đến lúc người làm báo nên chủ động lập trình lại thói quen tiếp nhận thông tin của chính công chúng - qua từng bài báo có tâm, có tầm.
Vậy làm sao để giữ lửa nghề báo giữa thời đại biến động?
Khi vai trò "người gác cổng thông tin" truyền thống bị lung lay, người làm báo thời đại số không thể chỉ dựa vào tốc độ hay số lượng mà cần nâng cao chất lượng, sự khách quan và đạo đức nghề nghiệp. Họ phải sử dụng công nghệ để hỗ trợ, nhưng không được để công nghệ chi phối hoàn toàn cách thức truyền tải thông tin.
Một nhà báo lão thành - nguyên Trưởng ban Thời sự của một tờ báo lớn - chia sẻ: "Một người làm báo chân chính luôn có bản sắc, ý chí, hồn cốt riêng - đó là thứ không thuật toán nào học được. Ngòi bút có phẩm chất thì bài viết sẽ có sinh khí”. Chính bản sắc và nhân cách người viết là điều giúp bài báo sống lâu trong lòng người đọc. Dẫu có bao nhiêu công cụ hỗ trợ, chính con người vẫn là trung tâm của hoạt động báo chí. Và chính nhà báo - không phải AI, không phải mạng xã hội - mới là người "dẫn dắt công chúng" đúng nghĩa. Công nghệ và mạng xã hội đã thay đổi mạnh mẽ cách chúng ta tiếp nhận thông tin, đặt ra nhiều thách thức chưa từng có cho nghề báo. Ngòi bút của nhà báo không đơn thuần là công cụ tạo ra nội dung, mà là ngọn đèn soi sáng sự thật trong thời đại ngập tràn thông tin hỗn loạn. Khi sự thật không dễ được chia sẻ ồ ạt, thì chính những cây bút kiên trung, bản lĩnh sẽ giữ được vị thế vững chắc trong lòng công chúng.
Dĩ nhiên, cuộc chiến với thuật toán không chỉ là câu chuyện của từng cá nhân. Đó là thách thức chung cho toàn ngành báo chí khi bước vào không gian truyền thông số ngày càng phức tạp.
Theo nhận định của một chuyên gia trong lĩnh vực báo chí số: Thuật toán không phải là đối thủ của nhà báo, mà là một thực tế mới mà người làm báo cần hiểu rõ để thích nghi. Công nghệ không quyết định giá trị nội dung, chính cách nhà báo sử dụng công nghệ mới định hình chất lượng thông tin mà công chúng tiếp nhận. Vị chuyên gia này cũng nhấn mạnh, điều quan trọng không nằm ở việc chạy theo hay chống lại thuật toán, mà là duy trì bản lĩnh nghề nghiệp và sáng tạo cách truyền tải nội dung phù hợp với môi trường số. Một tác phẩm báo chí tử tế, nhiều tâm huyết, có chiều sâu, luôn có sức lan tỏa lâu bền hơn những nội dung dễ dãi, giật gân. Nhà báo cần học cách vận dụng công cụ số thông minh hơn, để giữ được linh hồn của nghề báo trong một thế giới truyền thông đang thay đổi từng ngày".
Báo chí không thể thắng trong trò chơi click chuột, nhưng có thể thắng bằng cách xây dựng niềm tin với công chúng, bằng sự kiên định, bằng những câu chuyện sâu sắc và chân thực.
Và giữa một thế giới ngày càng hỗn loạn thông tin, những cây bút tử tế, bản lĩnh sẽ vẫn được trân trọng như ánh đèn soi sáng lối đi.
Vì rốt cuộc, người đọc không cần một nhà báo biết làm hài lòng thuật toán. Người đọc cần một nhà báo biết nói sự thật, dù sự thật ấy không dễ nghe, và không dễ được lan truyền.