Trung tướng, GS.TS Nguyễn Xuân Yêm sinh năm 1957 tại xã Đồng Thịnh, huyện Lập Thạch (nay là huyện Sông Lô), tỉnh Vĩnh Phúc. Năm 1974, sau khi tốt nghiệp PTTH, ông vào học khóa K19 Khoa Địa lý - Địa chất, Trường ĐH Tổng hợp Hà Nội (nay là ĐH Quốc gia Hà Nội). Năm 1978, sau khi tốt nghiệp ĐH Tổng hợp Hà Nội, ông được tuyển dụng vào công tác tại Viện Khoa học hình sự, Bộ Nội vụ (nay là Bộ Công an), sau đó được gửi đi đào tạo Giám định viên Kỹ thuật hình sự tại CHDC Đức (cũ). Năm 1985, ông được chọn làm nghiên cứu sinh tại Học viện Bộ Nội vụ Liên Xô (nay là Học viện lãnh đạo, quản lý Bộ Nội vụ Liên bang Nga). Năm 1989, ông bảo vệ thành công xuất sắc Luận án Phó Tiến sỹ Luật học tại Liên Xô.
Trước khi đảm nhiệm chức vụ Phó Giám đốc, Giám đốc Học viện CSND, GS.TS Nguyễn Xuân Yêm đã trải qua gần 20 năm công tác tại Tổng cục Cảnh sát, Bộ Nội vụ từ 1990 - 1998, Phó Chánh Văn phòng Ủy ban Quốc gia phòng, chống ma túy (1998-2005), là người đã đề xuất xây dựng Chương trình Quốc gia phòng, chống tội phạm và nhiều chương trình phòng, chống ma túy của Chính phủ giai đoạn 1998 - 2005, là thành viên tích cực xây dựng Luật phòng, chống ma túy và nhiều văn bản luật, pháp quy của Nhà nước ta về an ninh, trật tự.
Năm 2005, Thượng tá GS.TS Nguyễn Xuân Yêm được điều động làm Phó Bí thư Đảng ủy, Phó Giám đốc Học viện CSND. Năm 2009, Đại tá, GS.TS Nguyễn Xuân Yêm được bổ nhiệm làm Giám đốc Học viện CSND.
Trung tướng, GS.TS Nguyễn Xuân Yêm tặng sách cho Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc (Hà Nội năm 2018)
GS.TS Nguyễn Xuân Yêm được giao trách nhiệm Ủy viên Hội đồng chức danh GS ngành Luật nhiệm kỳ 2004-2009, Thư ký Hội đồng chức danh GS ngành Khoa học An ninh nhiệm kỳ 2004-2009, Ủy viên Hội đồng chức danh GS Nhà nước, Chủ tịch Hội đồng chức danh GS ngành Khoa học An ninh nhiệm kỳ 2009 - 2014, 2014 - 2019, Chủ tịch Hội đồng chức danh GS đặc biệt Liên Bộ Quốc phòng - Công an nhiệm kỳ 2009 - 2014. Ông còn là Ủy viên Hội đồng Khoa học, Hội đồng Lý luận Bộ Công an. Nhiều chính sách động viên, khuyến khích cán bộ khoa học, giáo dục trong CAND do ông đề xuất đã được Đảng ủy Công an Trung ương, lãnh đạo Bộ Công an nhất trí, ban hành.
Ông được Nhà nước phong PGS Khoa học An ninh năm 1996, đến năm 2002 được phong GS Khoa học An ninh - là một trong 2 GS trẻ nhất Việt Nam vào thời điểm ấy. Ông được Thủ tướng Chính phủ thăng cấp bậc hàm Thiếu tướng CAND năm 2009 và cấp hàm Trung ướng CAND năm 2013.
Trung tướng, GS.TS Nguyễn Xuân Yêm được đánh giá là nhà quản lý giỏi của lực lượng CAND. Trong hai nhiệm kỳ, Trung tướng, GS.TS Nguyễn Xuân Yêm làm Giám đốc Học viện CSND. Nhà trường đã hai lần được phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân năm 2012 và 2018. Đây là một điều hiếm có ở Việt Nam, ở một đơn vị và cùng một người quản lý. Những học viên của nhà trường sau một thời gian quay lại thăm trường đều được chứng kiến sự thay đổi vượt bậc về cơ sở vật chất và chất lượng đào tạo của Học viện. Hiện nay Học viện CSND là một trong những cơ sở giáo dục ĐH đẹp và có cơ sở vật chất tốt nhất Việt Nam. Và, Trung tướng, GS.TS Nguyễn Xuân Yêm là “người thuyền trưởng”, đóng góp phần quan trọng trong thành công này.
Trung tướng, GS.TS Nguyễn Xuân Yêm cũng là người đã đóng góp tích cực vào việc xây dựng và phát triển Khoa học Công an, Khoa học Luật, Khoa học An ninh, Khoa học hình sự, Tội phạm học, Khoa học Trinh sát Việt Nam, Khoa học lãnh đạo, Khoa học Quản trị Việt Nam.
Trung tướng, GS.TS Nguyễn Xuân Yêm
Ông đã công bố gần 500 bài báo khoa học ở trong nước và quốc tế; viết và chủ biên hơn 60 sách chuyên khảo, bộ sách lớn về Tội phạm học, Khoa học hình sự, Khoa học An ninh, Khoa học Công an… Nhiều đề tài khoa học của Trung tướng, GS.TS Nguyễn Xuân Yêm về bảo vệ an ninh quốc gia, bảo đảm trật tự an toàn xã hội, phòng, chống tội phạm, quản lý xã hội đã góp phần xây dựng và phát triển Khoa học Luật, Khoa học Công an Việt Nam xã hội chủ nghĩa.
Ông đã trực tiếp hướng dẫn thành công hơn 70 TS và hơn 300 học viên ThS cho nhiều cán bộ trong và ngoài CAND. Ông cũng đã “đưa đò” cho hàng chục GS, hàng trăm PGS CAND, góp phần đào tạo đội ngũ trí thức chất lượng cao của nước nhà. Nhiều học trò của ông nay đang giữ cương vị cao trong lực lượng vũ trang, cơ quan Đảng, chính quyền các cấp.
Sau khi nghỉ quản lý tại Bộ Công an, cuối năm 2019, Trung tướng, GS.TS Nguyễn Xuân Yêm được Đại học Quốc gia Hà Nội mời sang làm Giám đốc Trung tâm nghiên cứu Khoa học Quản lý và Quản trị An ninh phi truyền thống.
Từ năm 2021 đến nay, ông làm Viện trưởng Viện An ninh phi truyền thống (Trường Quản trị và Kinh doanh, Đại học Quốc gia Hà Nội). Cùng với các đồng nghiệp, ông vẫn đang miệt mài ngày đêm xây dựng, phát triển Khoa học An ninh Việt Nam ở lĩnh vực Khoa học An ninh phi truyền thống.
Ông vẫn kiêm nhiệm giảng dạy, nghiên cứu khoa học tại các Viện nghiên cứu, các Học viện, nhà trường thuộc Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, Học viện Hành chính Quốc gia, Trường Đại học Luật Hà Nội…
Trong năm 2022, một số nghiên cứu sinh do ông hướng dẫn đã bảo vệ thành công Luận án TS ở Học viện CSND như Thiếu tướng Lê Hồng Nam, Giám đốc Công an TPHCM; Thiếu tướng Trần Hải Quân, Tư lệnh Bộ Tư lệnh Cảnh vệ; Thiếu tướng Nhữ Thị Minh Nguyệt, Phó Cục trưởng Cục Cảnh sát môi trường; Tạ Thanh Tình, Chi cục trưởng Đường bộ 3, Bộ Giao thông vận tải…
Trung tướng GS.TS Nguyễn Xuân Yêm (ảnh giữa), Viện trưởng Viện An ninh phi truyền thống, Đại học Quốc gia Hà Nội chủ trì Diễn đàn hợp tác Quản trị An ninh phi truyền thống khu vực ASEAN, Hà Nội ngày 17-10-2022
Trung tướng, GS.TS Nguyễn Xuân Yêm là người đã gắn bó mật thiết với thành phố mang tên Bác Hồ kính yêu. Những năm công tác tại Bộ Công an, ông cùng với các đồng nghiệp tham gia cùng lãnh đạo thành phố chỉ đạo thực hiện các chương trình 3 giảm, chương trình phòng, chống ma túy.
Một số công trình nghiên cứu của ông về TPHCM đã được công bố như: “Chương trình 3 giảm ở TPHCM”, NXB CAND năm 2012; “An ninh phi truyền thống trên địa bàn TPHCM - Những vấn đề lý luận và thực tiễn”; “Phòng ngừa, ứng phó với các mối đe dọa, khủng hoảng và thảm họa trên địa bàn TPCHM”, NXB CAND năm 2022.
Mới đây ông cùng Viện An ninh phi truyền thống đã nghiên cứu thành công Đề tài khoa học cấp thành phố “Cơ sở lý luận và thực tiễn xây dựng, triển khai các phương án phòng ngừa, ứng phó với khủng hoảng và thảm họa an ninh phi truyền thống trên địa bàn TPHCM”.
Trung tướng, GS.TS Nguyễn Xuân Yêm là người đặc biệt quan tâm tới các công tác tình nguyện, tình nghĩa. Gần đây, hưởng ứng lời kêu gọi của Thủ tướng Chính phủ về chương trình “Máy tính cho em”, ông đã cùng các đồng nghiệp như Thiếu tướng, TS Lê Hồng Nam, Giám đốc Công an TPHCM; Đại tá, PGS.TS Trịnh Ngọc Quyên, Giám đốc Công an tỉnh Bình Dương; Đại tá Thái Hồng Công, Giám đốc Công an tỉnh Lạng Sơn, xây dựng và trao tặng 01 phòng máy tính và quà tặng trị giá 500 triệu đồng tại xã Đình Xá, huyện Đình Lập, tỉnh Lạng Sơn - một xã biên giới đặc biệt khó khăn vùng biên giới Việt Nam - Trung Quốc.
Trung tướng, GS.TS Nguyễn Xuân Yêm luôn tâm sự với bạn bè, đồng nghiệp và các thế hệ học trò: “Dù làm gì, ở đâu cũng phải giữ và thắp được ngọn lửa truyền thống anh hùng, vẻ vang của lực lượng CAND anh hùng”.