Tôi may mắn được được quen biết và làm việc chung với nhà báo Hoàng Xuân Bình tại Đài Truyền hình TPHCM (HTV) và con gái ông là Hoàng Phương Liên, kỹ sư âm thanh tại Hãng phim truyền hình TFS. Ông Bình thường kể cho chúng tôi nghe những câu chuyện hay và từ buổi đầu đất nước giành được độc lập ngày 02/9/1945 cho đến ngày hòa bình thống nhất 30/4/1975, non sông liền một dải. Và cũng từ những câu chuyện đầy ấn tượng do ông kể mà tôi quyết tâm làm phim tài liệu về ông, về những con người yêu nước không tiếc máu xương dù trong hay ngoài nước, họ vẫn luôn theo lời dạy của Bác Hồ “Nước Việt Nam là một, dân tộc Việt Nam là một”, và họ sẵn sàng chiến đấu hy sinh vì Tổ quốc.
Câu chuyện đầu tiên chúng tôi muốn kể trong phim là vào năm 1947, cán bộ Việt Minh Hoàng Xuân Bình bị giặc Pháp bắt giam để điều tra xét hỏi tại Phòng Nhì ở Cần Thơ, Trưởng Phòng Nhì lúc bấy giờ là Đại úy Fallon thuộc quân đội Pháp. Chiến lợi phẩm họ thu giữ được từ ông Bình là quyển nhật ký ghi chép con người, sự kiện trong trong quá trình công tác Cách mạng, và thông qua quyển sổ ấy là chiếc cầu nối giữa hai con người khác màu da, khác chiến tuyến để rồi 40 năm sau họ trở thành bạn thâm giao giữa người tù, kẻ phiến loạn năm xưa với viên sĩ quan Pháp giờ đã lên cấp tướng.
Điều đáng nói là quyển nhật ký của ông Bình, nếu như Đại úy Fallon không cất giữ mà nộp cho tòa án thì ông sẽ bị hình phạt tử hình hay ít nhất cũng là tù chung thân. Ông Fallon lúc đó đã miêu tả ông Bình “Là người thông minh, dễ cảm tình. Chính người tù ấy “làm người ta khâm phục về lòng tin và quyết tâm”.
Ông Bình là người rất giỏi tiếng Pháp nên khi Đại úy Fallon thẩm vấn, ông nói một câu: “Ông là một quân nhân thì đối với quân đội Pháp và với quân đội Việt Nam, quân đội nào cũng có luật quân sự. Là sĩ quan quân đội khi bị bắt làm tù binh thì anh được phép nói những điều gì và điều gì không được nói. Đối với quân đội Việt Nam cũng vậy”, ông Fallon đã đồng ý với ông Bình quan điểm này.
Hình ông Bình tặng tướng Fallon lúc bị giam ở Phòng Nhì Cần Thơ
Ngày 25/05/1948, ông Hoàng Xuân Bình bị đưa ra Tòa án binh Sài Gòn xét xử với tội danh “Phản quốc”. Bào chữa cho ông Bình là luật sư Nguyễn Hữu Thọ với lập luận vững chắc: “Luật pháp chỉ có thể truy tố một người gọi là phản quốc, nếu người đó mang quốc tịch Pháp, thân chủ của tôi là công dân Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa mới thành lập ngày 02 tháng 9 năm 1945”. Ông Bình không biện hộ cho mình mà tuyên bố trước tòa rằng: “Điều ân hận duy nhất của tôi là để sớm bị loại khỏi vòng chiến mà chưa làm được gì có ích cho Tổ quốc”. Cuối cùng tòa đã rút bỏ tội danh phản quốc và thay vào đó là hoạt động lật đổ, tuyên phạt ông ba năm tù giam. Qua đối đáp ta thấy điều ông Bình bận tâm là làm thế nào thuyết phục kẻ thù hiểu được cuộc chiến đấu của ta là chính nghĩa.
Ông Bình kể những năm ông hoạt động bộ đội hải ngoại ở Lào và Thái Lan. Có lần một chiến sĩ hải ngoại hy sinh trên đất Lào và ông phải sang Thái báo cho gia đình biết. Ông nói: “Đứa con thứ hai của ông hy sinh, ông bố không nói gì, cũng không cho vợ con biết, ông qua đò sang Lào, đến nhà xác nhìn con và nói: “Thôi mày hy sinh vì Tổ quốc”. Ông cũng không chào ai, về lại Thái và kêu đứa con thứ ba là con út, ông nói: “Anh mày mất rồi, mày sang thay nó”. Tinh thần yêu nước của Việt là kiều hải ngoại là như thế, và trong số những Việt kiều tham gia chiến đấu họ chưa hề biết Tổ quốc là thế nào và thậm chí cá biệt có người nói tiếng Việt không rành bằng nói tiếng Thái”.
Năm 1991 con gái ông Bình là Hoàng Phương Liên có dịp đi tu nghiệp ở Pháp, cô nhớ lại: “Tới Paris tôi liên lạc được tướng Fallon, lúc này ông đang ở thành phố Đông Bắc nước Pháp, gần biên giới với Đức. Đích thân ông lái xe ra tận ga đón tôi và hướng dẫn tôi đi tham quan pháo đài cổ ở thành phố Verdun, dân ở đây phần lớn là quân nhân và ai cũng biết tướng Fallon bởi vì ông đi dọc đường ai cũng bắt tay chào hỏi rất niềm nở. Gặp ai ông cũng giới thiệu đây là con gái của một tù binh Việt Nam của tôi và quý vị cũng đoán được, tôi đã đối xử với người tù binh ấy như thế nào mà bây giờ ông còn gửi cả con gái tới đây thăm tôi. Ông lấy một tấm hình xưa và nói chính ba tôi đã ghi tặng ông ngày 05/6/1949. “Vừa là đối thủ vừa là người bạn của tôi”, và ông đã dùng tấm hình này trong hồi ký của mình, chương “Kẻ phiến loạn”. Tướng Fallon gọi ba tôi là tù binh vì ông cũng từng là tù binh của phát-xít Đức, ông bị giam chung với Hồng quân Liên Xô và học được một số từ tiếng Nga.
Ông Bình (bìa trái và vợ chồng cô Daniel)
Lúc chia tay tôi ở ga, ông Fallon nói: “Khi ta biết cha Hình ông Bình tặng cho tướng Fallon lúc bị giam ở Phòng Nhì Cần Thơ con thì ta không nghĩ sẽ có ngày gặp được cả con gái ông”.
Năm 1983, sau gần 40 năm hai ông Bình và Fallon gặp nhau tại Paris, cả hai sống như thời thanh niên, ông Fallon tự nấu ăn và hai người cùng đi chơi với nhau. Tướng Fallon đã trao lại cho ông Bình quyển nhật ký mà ông cất giữ gần 40 năm trước.
Năm 1995 cô Daniel, con gái ông Fallon và chồng có sang Việt Nam tìm thăm ông Bình và được ông đưa đi Cần Thơ, nơi trước đây ba cô làm việc tại Phòng Nhì.
Ông Bình mất năm 2000, thọ 80 tuổi. Ông thoát ly theo Cách mạng từ lúc ông là sinh viên năm thứ 3 trường thuốc ở Huế. Dòng họ Hoàng Xuân rất nổi tiếng về học thuật ở Hà Tĩnh, cha ông là Hoàng Xuân Ức đậu tú tài Hán học, không làm quan mà dạy học và làm thuốc, anh Hoàng Xuân Hãn là người Việt Nam đầu tiên có bằng thạc sĩ toán ở Pháp, ông là học giả có nhiều công trình nghiên cứu để lại dấu ấn sâu đậm trên các lĩnh vực Văn hóa, Khoa học, Giáo dục, ông là người biên soạn bộ danh từ khoa học, chìa khóa dùng tiếng Việt để giảng dạy các môn khoa học từ thấp tới cao. Dòng họ Hoàng Xuân còn có giáo sư Hoàng Xuân Nhị, người đặt nền móng cho việc dạy văn học Nga ở Việt Nam. Ông Bình tham gia giành chính quyền ở Huế, gia nhập giải phóng quân, làm sĩ quan cận vệ cố vấn Vĩnh Thụy tức cựu hoàng Bảo Đại cho tới tháng 11/1945. Ông là phái viên Bộ Quốc phòng ở Lào, phụ trách tác chiến và mua vũ khí chở về Việt Nam, rồi làm cán bộ tình báo cho Hoàng thân Xuphanuvong. Như vậy ông đã tiếp xúc với hai ông Hoàng, Ông hoàng Bảo Đại ngày 30/8/1945 lúc ông dự lễ trao ấn kiếm của vua Bảo Đại cho phái đoàn Chính phủ lâm thời, làm tình báo cho Hoàng thân Xuphanuvong, ông cũng có mặt tại Sài Gòn ngày 02/5/1975 do Ban Quân quản tổ chức tại Dinh Độc Lập và tướng Trần Văn Trà tuyên bố trả quyền công dân cho những thành viên của chính quyền Sài Gòn cũ.
Ông Bình từng tâm sự: “Phần thưởng cao quý nhất của mình là sau 40 năm được thấy hàng ngũ học trò cũ của mình có những cống hiến cho sự nghiệp giải phóng dân tôc, thống nhất đất nước và đang gánh những trọng trách trong xây dựng đất nước”. Với tôi, tình yêu đất nước, tình bạn lớn đầy tính nhân văn của ông Hoàng Xuân Bình và tướng Leon Fallon sẽ còn mãi với thời gian.
Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 25 tháng 07 năm 2025.
Đạo diễn, NSUT NGUYỄN HOÀNG