(CATP) Nằm ở ngoại ô của TPHCM, 18 thôn Vườn Trầu nổi tiếng là địa danh trồng trầu được cả nước biết đến. Đi cùng với thời gian, 18 thôn vườn trầu còn được lưu danh là căn cứ địa quan trọng trong 2 cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Những vườn trầu xanh mát không chỉ là nơi che chở cho cán bộ cách mạng, mà trong từng gánh trầu đi khắp vùng chiến khu, còn chứa đựng biết bao tài liệu, vũ khí, góp phần to lớn vào thắng lợi chung của dân tộc.
Chuyện xưa tích cũ
Khoảng cuối thế kỷ 17, đầu thế kỷ 18, nhiều lưu dân miền ngoài đến vùng đất này khai phá, chiến đấu với thú dữ cùng thiên nhiên khắc nghiệt để biến rừng và bãi hoang thành đất đai có thể trồng trọt. Ban đầu, họ trồng lúa và hoa màu là chính, sau chuyển sang trồng cây ăn quả rồi trầu cau. Nhờ thổ nhưỡng phù hợp nên cây trầu đã bén duyên với vùng đất này và trở thành vùng chuyên canh trầu, cung cấp cho khu vực phía Nam. Từ 6 thôn đầu tiên, khu vực Vườn Trầu dần phát triển thành 18 thôn. Đến đầu thế kỷ 19, thời vua Minh Mạng, nơi này có tên gọi chung là "Mười tám thôn Vườn Trầu". Chuyện xưa tích cũ còn đó nhưng dấu xưa đã ít nhiều có sự thay đổi.
Mười tám thôn Vườn Trầu thời kỳ đầu thế kỷ XX
Địa giới của Mười tám thôn Vườn Trầu bao gồm huyện Hóc Môn, Quận 12 và một phần đất của huyện Củ Chi (cũ). Trung tâm của Mười tám thôn Vườn Trầu hiện thuộc các xã Đông Thạnh, Hóc Môn và Củ Chi, TPHCM. Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, nghĩa quân đặt trạm liên lạc tại nhà của bà lão tên Điểm nên thôn Tân Thới Nhứt còn có tên gọi Bà Điểm. Đầu thế kỷ 19, một số thôn của Hóc Môn vẫn còn giữ lại nét hoang dã, có cọp dữ nổi tiếng như "cọp Vườn Trầu" và có nhiều đầm môn nước mọc um tùm, từ đó có tên gọi Hóc Môn (vùng đất có nhiều cây môn). Trong cuốn Lịch sử truyền thống đấu tranh cách mạng của Đảng bộ và Nhân dân huyện Hóc Môn (xuất bản năm 1991) có ghi lại tên 18 thôn này, nhưng không rõ căn cứ xác định vị trí. Có giả thuyết cho rằng 18 thôn chỉ mang tính ước lệ và rất có thể số lượng thôn nhiều hơn thế.
Bên cạnh truyền thống lao động cần cù và kiên trì trong việc xây dựng quê hương, Nhân dân Mười tám thôn Vườn Trầu luôn mang trong mình tinh thần yêu nước và ý chí đấu tranh mạnh mẽ. Khi thực dân Pháp xâm lược, Nhân dân Hóc Môn - Bà Điểm tham gia chống Pháp dưới sự lãnh đạo của Trương Định, Trương Quyền (1859 - 1870), Nguyễn Ảnh Thủ (1871). Đặc biệt, cuộc khởi nghĩa Mười tám thôn Vườn Trầu năm 1885 do 2 ông Phan Công Hớn và Nguyễn Văn Quá lãnh đạo đã đi vào lịch sử TPHCM. Nghĩa quân đã tấn công huyện lỵ Bình Long (nay là Hóc Môn), tiêu diệt Trần Tử Ca, tay sai đắc lực của thực dân Pháp.
Khi Đảng Cộng sản Việt Nam được thành lập năm 1930, Nhân dân 18 thôn Vườn Trầu hết lòng ủng hộ Đảng, tích cực tham gia các cuộc đấu tranh cách mạng. Với vị trí và địa hình thuận lợi, Hóc Môn - Bà Điểm đã được Trung ương Đảng chọn làm căn cứ để tổ chức và lãnh đạo phong trào cách mạng của cả nước trong thời kỳ này. Các lãnh đạo như Nguyễn Văn Cừ, Hà Huy Tập, Phan Đăng Lưu, Võ Văn Tần, Hoàng Quốc Việt, Nguyễn Thị Minh Khai... đã được Nhân dân nơi đây nuôi giấu và bảo vệ.
Mỗi ngày từ 2 - 3 giờ sáng, trầu cau được chất lên xe ngựa hoặc gánh và chuyển vào nội thành, sau đó một phần được chuyển tiếp đi các tỉnh miền Tây. Trong nhiều chuyến hàng được giấu tài liệu và cán bộ để đưa vào nội thành. Nhiều quả cau được mở ra, bỏ ruột để chứa tài liệu rồi đóng lại như bình thường. Đến chợ, có khách hỏi mua cau bằng mật khẩu, người bán cắt nhánh cau bên trong có tài liệu đã được đánh dấu rồi giao cho khách. Còn cán bộ ngồi giữa xe, xung quanh là những giỏ trầu cau được buộc chặt để không thể nhìn thấy từ bên ngoài, nhờ đó xe có thể đi qua các trạm kiểm soát. Nhiều người bán trầu cau trong các thôn cũng là cán bộ hoặc có thân nhân tham gia kháng chiến; họ đã sử dụng cách trên trong nhiều năm.
Trầu cau - xanh từ xóm đến ngõ
Từ sau ngày đất nước thống nhất, các xã thuộc 18 thôn vườn trầu luôn nhận được sự đầu tư, quan tâm đặc biệt trên các mặt để phát triển kinh tế, nâng cao thu nhập cho người dân và chăm lo tốt cho các gia đình chính sách. Nhờ vậy mà bộ mặt nông thôn mới ở huyện Hóc Môn (cũ) với điểm nhấn 18 thôn vườn trầu ở xã Bà Điểm sáng lên từng ngày. Thực tế cho thấy cây cau, dây trầu trên địa bàn xã Tân Thới Nhì (cũ), hiện là xã Xuân Thới Sơn ngày càng ít đi do tác động của kinh tế thị trường. Diện tích trồng trầu ở Bà Điểm giảm nhiều nhưng sắc xanh vẫn phủ trên vùng đất này với các loại cây trồng có giá trị kinh tế trong quá trình chuyển đổi cơ cấu để phù hợp với sự phát triển hiện nay.
Những vườn trầu, cau xanh mát còn sót lại trên vùng đất 18 thôn Vườn Trầu ngày nay
Năm 2022, UBND huyện Hóc Môn (cũ) phát động phong trào "Tết trồng cây đời đời nhớ ơn Bác Hồ" gắn với trồng cây cau, dây trầu. Đây là năm đầu tiên Hóc Môn phát động trồng trầu, cau nên bà con trong xã tích cực hưởng ứng như một sự hoài niệm. Mô hình "Xanh trong xóm, xanh ngoài ngõ” nhằm tạo mảng xanh trong khuôn viên nhà ở, ngoài ngõ trước cửa mỗi nhà nhận được sự đồng thuận của người dân. Những năm trước, đa phần trồng cây quanh nhà để lấy bóng mát hoặc bố trí các chậu kiểng treo trước mái hiên. Vì vậy, việc bà con trồng lại dây trầu, cây cau mặc dù chưa nhiều nhưng là tín hiệu đáng mừng. Nhiều hàng cau, dây trầu xanh mướt đã được trồng trong khuôn viên ngôi đình trên địa bàn xã Bà Điểm để thế hệ trẻ nhận thức được trách nhiệm đối với quê hương, đất nước, bên cạnh đó góp phần phát triển du lịch sinh thái địa phương. Trong khuôn viên Khu tưởng niệm liệt sĩ Ngã Ba Giồng, có khu du lịch 18 thôn vườn trầu với 5.000 - 6.000 dây trầu, cây cau. Được biết, mỗi năm, khu du lịch này đón hơn 60.000 lượt khách tham quan.
"Miếng trầu làm đầu câu chuyện". Trong một số lễ hội truyền thống, lễ cúng để cầu hạnh phúc và may mắn thì không thể thiếu trầu cau. Buồng cau được dùng để biểu trưng cho sự sung túc, thịnh vượng và may mắn trong cuộc sống. Cau có hình tròn, tượng trưng cho sự viên mãn, hoàn hảo; trầu thì tượng trưng cho sự che chở, tình cảm ngọt ngào. Do vậy, cau và trầu còn là hai biểu tượng quen thuộc trong văn hóa cưới hỏi Việt Nam, tượng trưng cho sự kết nối bền chặt và hòa hợp giữa hai gia đình. Do thổ nhưỡng đặc biệt nên trầu Bà Điểm có hương vị cay và hương thơm đặc biệt. Tuy không mang lại nguồn lợi kinh tế như trước đây, song nhiều gia đình ở vùng đất này vẫn trồng cây cau, dây trầu và xem là loại cây cảnh tao nhã, mang nét đẹp truyền thống.
Trồng cây xanh, cau, trầu ngoài việc bảo vệ môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu, còn làm đẹp thêm cảnh quan quê hương. Với định hướng trở thành vành đai nông nghiệp ngoại thành, huyện Hóc Môn có thể khai thác tiềm năng, thế mạnh nông nghiệp, bao gồm làm du lịch vườn có bóng dáng 18 thôn vườn trầu, từ đó tạo công ăn việc làm cho người yêu nghề nông truyền thống. Trồng cây cau, dây trầu còn giúp thế hệ trẻ nhận thức được trách nhiệm đối với đất nước. Là địa danh nổi tiếng với đặc sản trầu cau độc đáo và là vùng đất giàu truyền thống cách mạng, Hóc Môn phát triển theo mô hình vùng đô thị sinh thái, vừa văn minh, hiện đại, vừa lưu giữ và phát huy các giá trị truyền thống đặc sắc. Qua đó, góp sức xây dựng quê hương, tô thêm nét đẹp văn hóa trên mảnh đất "18 thôn vườn trầu" giàu truyền thống yêu nước, đồng thời phát triển du lịch sinh thái địa phương.
Đề án về "Xây dựng ngõ, xóm xanh, sạch đẹp và an toàn, giai đoạn 2021 - 2025" trên địa bàn huyện Hóc Môn (cũ); đồng thời nhằm chung sức "Vì một Việt Nam xanh", phát huy giá trị truyền thống tốt đẹp của quê hương "Hóc Môn - Bà Điểm 18 Thôn Vườn trầu", qua đó góp phần phát triển du lịch và kinh tế - xã hội của địa phương. Lễ phát động "Tết trồng cây - Đời đời nhớ ơn Bác Hồ" được tổ chức đồng loạt tại 12 xã - thị trấn, các đại biểu tham dự đã trồng 250 dây trầu, 194 cây cau và 11.504 cây phân tán. Sau Lễ phát động, trồng thêm 3.125 cây phân tán vào tháng 7/2022.
Là địa danh nổi tiếng với đặc sản trầu cau độc đáo và là vùng đất giàu truyền thống cách mạng, Hóc Môn phát triển theo mô hình vùng đô thị sinh thái, vừa văn minh, hiện đại, vừa lưu giữ và phát huy các giá trị truyền thống đặc sắc. Năm 2024, Hóc Môn đã phấn đấu hoàn thành 35 chỉ tiêu phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng - an ninh, trong đó có chỉ tiêu thu ngân sách Nhà nước đạt từ 1.600 tỷ đồng. Một số khu công nghiệp nơi đây cũng phát triển mạnh mẽ, chủ yếu là các khu công nghiệp chế biến, sản xuất và logistics.
(CATP) Nhân kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám (19/8/1945 - 19/8/2025) và Quốc khánh 02/9, Ban Chuyên đề Công an TPHCM xin giới thiệu loạt bài về những vùng đất Anh hùng - nơi lưu giữ giá trị nguồn cội, là một phần ký ức không thể nào quên.