Tôi nhớ sau khi Sài Gòn giải phóng, ca khúc Mùa xuân trên TPHCM của nhạc sĩ Xuân Hồng đã rộn vang, tràn đầy khí thế và niềm vui của mùa xuân đại thắng mừng ngày hòa bình thống nhất non sông: ... Thành phố Hồ Chí Minh năm nay, mùa xuân về rợp bóng cờ bay. Nước thêm trong dòng sông Bến Nghé. Chợ thêm đông chợ vui Bến Thành...
Với việc sửa chữa, trùng tu một ngôi chợ được xây dựng đến nay đã hơn một thế kỷ (năm 1985 chợ đã được trùng tu, sửa chữa lớn), tất nhiên sẽ có rất nhiều việc phải làm từ mặt nền, kết cấu chịu lực, mái lợp, điện, nước, PCCC... Tôi thầm lo, với vị trí đắc địa, 4 mặt tiền, liệu các nhà thiết kế có cho phá hết để xây dựng một ngôi chợ mới với qui mô cao tầng như một trung tâm thương mại hay không?, nhưng rất mừng là UBND thành phố đã chỉ đạo: Bảo tồn nguyên trạng.
Đã bao lần đi ngang rồi bước chân vào chợ Bến Thành và bây giờ ngắm lại bức ảnh chụp lòng vẫn bồi hồi, từng học ở Trường Đại học Mỹ thuật TPHCM nên tôi đặc biệt chú ý đến các bức phù điêu gắn trên 4 cửa ra vào chợ và nhớ đến nhà điêu khắc tài hoa của quê hương Vĩnh Long, người đã trực tiếp sáng tác các bức phù điêu này.
Một ngày đầu tháng 2-2022, tôi có dịp ghé vào căn nhà nằm bên đại lộ Nguyễn Huệ thuộc phường 2, thành phố Vĩnh Long. Phía trên con hẻm nhỏ dẫn vào nhà có tấm bảng hiệu làm bằng mi-ca ghi dòng giới thiệu: Lê Văn Mậu - Họa sĩ - Điêu khắc gia - Giáo sư đại học Mỹ thuật, phía dưới là tên người con trai Lê Minh Hiệp - Họa sĩ - Điêu khắc gia - Giảng viên, cùng địa chỉ, số điện thoại. Thấy tôi nhìn tấm bảng, một người hàng xóm liền nói: Chết hết rồi! Nhà ông Mậu giờ chỉ còn người con gái sống với đứa con trai, dâu và cháu nội. Có chuông cửa đó!
Lê Văn Mậu (chụp lại từ ảnh gia đình) Ảnh: TRẦN THẮNG
Nhấn chuông mấy lần, một người phụ nữ bước ra, bà giới thiệu là Lê Thị Ánh Mai, 61 tuổi, là con gái út, cũng theo nghiệp cha tốt nghiệp khoa điêu khắc Trường Đại học Mỹ thuật thành phố Hồ Chí Minh, sau khi nghỉ hưu bà đảm đương việc thờ cúng cha mẹ và người anh trai. Sau khi xin phép thắp nhang lên bàn thờ của điêu khắc gia Lê Văn Mậu đặt cạnh di ảnh người vợ và con trai, bà Mai đưa tôi ra thăm mộ ông ở phía sau nhà, đường đi cây cỏ rậm rạp phủ kín lối đi. Bà khẽ nói: Cẩn thận nhé ở ngôi mộ cha tôi có con rắn lục cườm hay nằm tránh nắng!
Phần mộ của ông Lê Văn Mậu nằm ở cuối vườn, bên cạnh là mộ của người vợ, trên tấm bia có ghi: Ông Lê Văn Mậu, Họa sĩ - Điêu khắc gia - Cựu giáo sư đại học Mỹ thuật, sinh ngày 8-8-1917, từ trần ngày 15-3-2003 (13-2 Quí Mùi), hưởng thọ 87 tuổi. Giải Nhất tượng đài Dòng lịch sử Việt Nam huy hoàng (1973). Chủ tịch Hội đồng chấm giải điêu khắc của giải thưởng Văn học nghệ thuật toàn quốc (1973 - 1974); Được đăng tiểu sử trong sưu tập Whos Who in Việt Nam 1975 (nhân vật Việt Nam); Viện nghiên cứu Mỹ thuật Việt Nam 1981, Viện bảo tàng Mỹ thuật TP.Hồ Chí Minh và Biên Hòa. Một cơn gió lùa ngang làm mấy cánh hoa trên cây mai vàng trồng cạnh mộ rụng tả tơi, càng thêm chạnh lòng người viếng mộ nhà điêu khắc tài hoa.
Là một nhà điêu khắc có nhiều tác phẩm, công trình tượng đài được thi công ở nhiều địa phương trong nước và cả nước ngoài, nhưng có lẽ nhiều người ở Vĩnh Long chưa biết rõ về ông. Sau khi nghỉ hưu, ông Lê Văn Mậu trở về Vĩnh Long sống đến cuối đời. Xuất thân trong gia đình nông dân nghèo tại xã Tân Hạnh, quận Châu Thành (nay là huyện Long Hồ, tỉnh Vĩnh Long), ngay từ thuở nhỏ đã có năng khiếu về điêu khắc. Cục đất sét trong đôi tay tài hoa thoáng chốc đã trở thành những tượng người, những con vật xinh xắn dễ thương thu hút đám bạn bè trong xóm, ngay cả người lớn cũng phải trầm trồ khen đẹp...
Học xong bậc tiểu học ông được gia đình đưa lên Sài Gòn học tiếp trung học. Với năng khiếu ông thi đậu vào Trường Mỹ nghệ thực hành Biên Hòa. Bài thi tốt nghiệp được xếp loại xuất sắc. Năm 1937, ông ra Hà Nội theo học tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (khóa học 1937 - 1942) do các thầy người Pháp giảng dạy.
Các tác phẩm điêu khắc đầu tay bằng thạch cao trong thời gian học tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương như Thiếu nữ khỏa thân, Đám rước, đã để lại nhiều dấu ấn. Bức tượng Thiếu nữ khỏa thân được chấm 18/20 điểm và bức phù điêu Đám rước được chọn đi dự triển lãm tại Pháp. Trên một tờ báo Pháp có in nhận xét: "Tác phẩm Đám rước của Lê Văn Mậu, với cách bố cục và sự tìm tòi trong cách thể hiện, đã báo hiệu một nghệ sĩ tài năng". Tuy nhiên vào năm 1941, ông quyết định thôi học trong khi chỉ còn một năm nữa là thi tốt nghiệp.
Từ giã trường Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, trở lại đất phương Nam, ông tiếp tục đeo đuổi nghề và từ năm 1944 ông trở thành giáo viên dạy môn điêu khắc và môn vẽ ở Trường Mỹ nghệ thực hành Biên Hòa, từ năm 1961 đến năm 1963, làm hiệu trưởng trường này. Trường Mỹ nghệ thực hành Biên Hòa nổi tiếng với dòng gốm mỹ nghệ, góp phần làm đẹp cho đời với những sản phẩm gốm trang trí đặc trưng. Trường cũng nhận thực hiện nhiều công trình lớn, như 12 bức phù điêu ở chợ Bến Thành là một trong những công trình tiêu biểu của trường còn tồn tại đến ngày nay.
Cách nay 70 năm, vào năm 1952 chợ Bến Thành được sửa chữa, nhà thầu đã đặt hàng Trường Mỹ nghệ thực hành Biên Hòa làm những bức phù điêu đặt trên 4 cửa chính ra vào chợ. Thầy Lê Văn Mậu được giao sáng tác các bức phù điêu với các hình ảnh tượng trưng cho sản vật vùng đồng bằng sông Cửu Long. Được sự hỗ trợ của những đồng nghiệp và những nghệ nhân lành nghề của làng gốm Biên Hòa, 12 bức phù điêu được hoàn thành đem vào lò nung. Kết quả cho ra lò những sản phẩm rất đẹp với màu men trắng ta, trắng ngà ngà màu vàng mỡ gà rất hiếm gặp, cộng với nhiệt độ không đồng đều khi nung nên khi ra lò có miếng màu nhạt, màu đậm càng tôn vẻ đẹp của những bức phù điêu của vùng gốm nổi tiếng đất Đồng Nai.
Chợ Bến Thành và bức phù điêu đặt ở cửa Nam Ảnh: T.L
Theo những người thợ được giao nhiệm vụ gắn 12 bức phù điêu cho 4 cửa Đông, Tây, Nam, Bắc của chợ Bến Thành, thời gian hoàn thành công trình khoảng hai tháng. Cửa Đông với phù điêu hình con bò và vịt ở giữa, bên trái là bò và heo, bên phải là vịt. Cửa Tây với phù điêu hình con cá đuối và nải chuối ở giữa, bên trái là nải chuối, bên phải là cá đuối và cá trê. Cửa Nam (cửa có tháp đồng hồ) với phù điêu hình con bò và con cá ở giữa, bên trái là cá đuối và cá trê, bên phải là bò và heo. Cửa Bắc với phù điêu hình vịt và nải chuối ở giữa, bên trái là vịt, bên phải là nải chuối.
Trải qua 70 năm với bao đổi thay của thời cuộc, nắng mưa nhưng những bức phù điêu vẫn tồn tại với thời gian. Một chi tiết giá trị về mặt lịch sử lẫn nghệ thuật. Thiết nghĩ trong phương án trùng tu chợ Bến Thành phải đảm bảo yếu tố giữ gìn bảo vệ các tác phẩm mỹ thuật là những bức phù điêu gắn trên cổng ra vào chợ đúng như tinh thần chỉ đạo của UBND TPHCM - giữ gìn nguyên trạng.
Trên 44 năm đứng trên bục giảng Trường Mỹ nghệ thực hành Biên Hòa (ngày nay là Trường Cao đẳng Mỹ thuật trang trí Đồng Nai) và từ năm 1969 đến 1975 giảng dạy tại Trường Quốc gia Cao đẳng Mỹ thuật Sài Gòn (sau này là Trường Đại học Mỹ thuật TPHCM), đến năm 1988 ông nghỉ hưu. Giáo sư, điêu khắc gia Lê Văn Mậu đã hướng dẫn biết bao lớp học sinh, sinh viên... nhiều học trò của ông đã trưởng thành trở thành những nghệ nhân, họa sĩ, nhà điêu khắc nổi tiếng.
Trong sự nghiệp của mình ông đã sáng tác hàng trăm tác phẩm. Hiện nay được trưng bày, lưu giữ tại Pháp, Bảo tàng Mỹ thuật TPHCM, Trường Đại học Bách khoa, chùa Xá Lợi, Bảo tàng Vĩnh Long, trụ sở UBND và Bảo tàng tỉnh Đồng Nai, đền thờ Nguyễn Trung Trực ở Rạch Giá... cũng như nhiều bộ sưu tập cá nhân trong và ngoài nước. Ông cũng là một trong những người tạo ra nhiều mẫu nhất cho dòng gốm Biên Hòa. Với những cống hiến của mình ông được Nhà nước tặng Huy chương Vì sự nghiệp giáo dục cùng nhiều danh hiệu, bằng khen trên lĩnh vực chuyên môn.
Sau những ngày đầy khó khăn để vượt qua dịch bệnh, hiện nay hầu hết các hoạt động xã hội bước vào giai đoạn bình thường mới, các trường học, bảo tàng, điểm du lịch, đền thờ, chợ... đều mở cửa đón khách, ở những nơi bạn đặt chân đến rất có thể bắt gặp tác phẩm của ông, nhất là nếu có dịp đi qua chợ Bến Thành, ngôi chợ biểu tượng của TPHCM, hãy ngắm nhìn vẻ đẹp của những bức phù điêu gắn trên 4 cửa chợ và nhớ về nhà điêu khắc tài hoa người con của quê hương Vĩnh Long - Lê Văn Mậu.