Khi cao trào Cách mạng 1930 - 1931 và Xô Viết Nghệ Tĩnh nổ ra, ngày 03/11/1931, Ban Thường vụ Trung ương Đảng đã ra thông báo vạch rõ: "Phải đẩy mạnh việc phát triển các đội tự vệ công nông để bảo vệ cho quần chúng đấu tranh. Đội tự vệ không phải tổ chức trong một lúc tranh đấu rồi giải tán đi, nó phải được duy trì và khuếch trương ra làm một lực lượng vĩnh viễn của quần chúng. Khi có tranh đấu thì đội tự vệ phải ra đi đầu, đi kèm quần chúng mà hộ vệ, còn lúc bình thường thì phải bàn định những cách tự vệ và bênh vực đấu tranh" (1).
Theo Giáo sư Trần Văn Giàu - nguyên Bí thư Xứ ủy Nam Kỳ, "trên vùng đất Xô Viết Nghệ Tĩnh thuở ấy, mỗi thôn có 2, 3 tiểu đội tự vệ công nông, mỗi tiểu đội có từ 10 đến 15 người. Họ chỉ có giáo mác, gậy tầm vông, nhưng tập luyện rất hăng. Canh phòng cẩn mật. Trật tự bảo đảm. Trộm cắp mất biệt, ngoài đường của rơi không mất, nhà không cần đóng cửa ban đêm" (2).
Các đội tự vệ công nông còn được gọi là đội tự vệ đỏ, đội xích vệ, là tiền thân của lực lượng vũ trang cách mạng, của Công an Nhân dân ngày nay.
Công an Nhân dân Việt Nam được thành lập vào ngày 19/8/1945, ngày Nhân dân Hà Nội oanh liệt vùng dậy giương cao ngọn cờ Tổng Khởi nghĩa đạp đổ ách thống trị của thực dân Pháp trong cuộc Cách mạng mùa thu. Ở Nam Bộ, ngay sau khi Tổng khởi nghĩa giành chính quyền, tổ chức Công an được lấy tên là Quốc vệ đội đã ra đời vào ngày 26/8/1945 - do đồng chí Dương Bạch Mai làm Ủy trưởng, đồng chí Nguyễn Văn Trấn và đồng chí Cao Đăng Chiếm làm Giám đốc.
Thành tích rất có ý nghĩa của Quốc gia tự vệ cuộc là, sau khi ra đời được 3 tuần lễ, đã phát hiện được một nhóm người có âm mưu tạo phản định lập ra cái gọi là "Mặt trận quốc gia liên hiệp" để chống phá cách mạng. Hoạt động của Quốc gia tự vệ cuộc còn góp phần quan trọng vào việc đập tan chính sách "chia để trị” quỷ quyệt của thực dân Pháp trong việc lập ra các tổ chức phản động, đã được chúng đặt tên là: "Đảng Nam Kỳ”, "Mặt trận Nam Kỳ”, "Mặt trận bình dân Nam Kỳ”, "Hội đồng tư vấn Nam Kỳ”, "Chính phủ lâm thời tự trị Nam Kỳ”...

Cán bộ, chiến sĩ An ninh T4 chuẩn bị lên đường tiến về Sài Gòn tham gia chiến dịch Hồ Chí Minh
Nhiệm vụ chủ yếu của Quốc gia tự vệ cuộc thành phố Sài Gòn - Chợ Lớn trong thời gian đầu cuộc kháng chiến chống Pháp là, tích cực tổ chức thực hiện việc phá tề trừ gian, cản trở việc địch lập chính quyền bù nhìn, gây tình hình bất ổn trong thành phố. Nhiệm vụ lâu dài là tiến hành bao vây phong tỏa địch, tạo điều kiện cho các tỉnh trên chiến trường Nam Bộ chuẩn bị cho cuộc kháng chiến trường kỳ.
Năm 1947, Ủy ban Kháng chiến - Hành chính Nam Bộ được thành lập gồm có 8 đơn vị trực thuộc, trong đó có Sở Công an. Giám đốc Sở Công an Nam Bộ là đồng chí Diệp Ba (3). Từ năm 1947, ở các tỉnh, thành, huyện và xã trên chiến trường Nam Bộ đã thành lập hệ thống tổ chức của Công an Nhân dân.
Trong cuộc chiến đấu ở nội đô thành phố Sài Gòn năm 1947 và trong cao trào đấu tranh ở đô thị năm 1949, cùng với các Ban công tác thành những đội biệt động của ngành quân báo, lực lượng Công an vũ trang của ta đã đột nhập vào nội đô tổ chức nhiều trận đánh khiến cho quân Pháp phải bạt vía kinh hồn, như đặt mìn tại Nhà hàng Rosette diệt 7 tên phi công Pháp, bắn chết tên Cò Ngọc - Chủ tịch Mặt trận bình dân Nam Kỳ, giết chết tên Đại tá Hans Imfelt - Ủy viên Cộng hòa Pháp, dùng mìn tự tạo giống bật lửa và bút máy cho nổ tại hội chợ của ngụy quyền Sài Gòn, trừng trị tên Nguyễn Văn Sâm - Chủ nhiệm tờ báo phản động quần chúng...
Trong những năm kháng chiến chống Mỹ cứu nước, vào mùa hè năm 1960 giữa lúc phong trào Đồng Khởi đang phát triển rộng khắp, để đáp ứng cho nhiệm vụ xây dựng lực lượng vũ trang phục vụ tác chiến và xây dựng căn cứ địa, tháng 7/1960 Xứ ủy đã ra chỉ thị thành lập cơ quan chuyên trách việc bảo vệ an ninh, lấy tên là Ban Bảo vệ an ninh. Ban Bảo vệ an ninh Xứ ủy lấy phiên hiệu là C93B, do đồng chí Phạm Thái Bường - Xứ ủy viên, làm Trưởng ban. Đồng chí Cao Đăng Chiếm là phó ban. Sau khi Trung ương Cục miền Nam được thành lập thay thế cho Xứ ủy, Ban Bảo vệ an ninh Trung ương Cục do đồng chí Phan Văn Đáng (Phó Bí thư Trung ương Cục) làm trưởng ban, đồng chí Cao Đăng Chiếm làm phó ban và 4 ủy viên.
Trên chiến trường Sài Gòn - Gia Định, Ban Bảo vệ an ninh Khu ủy đã được thành lập ngày 19/3/1961, còn được gọi là Ban An ninh T4. Từ khi ra đời đến lúc kết thúc cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Ban An ninh T4 đã thực hiện nhiều nhiệm vụ quan trọng.
Trong cuộc Tổng tiến công và nổi dậy Xuân Mậu Thân 1968, lực lượng An ninh Miền đã phối kết hợp chặt chẽ với lực lượng An ninh T4, tổ chức giáng những đòn chí tử vào một số cơ quan đầu não và bộ máy kìm kẹp của Mỹ - ngụy như: Tổng nha cảnh sát, Tòa đô thành... Một số tên ác ôn đầu sỏ khét tiếng như Nguyễn Ngọc Loan đã trúng đạn bị thương; Lưu Kim Cương, Đoàn Văn Quý... đã phải đền tội.
Trong thời gian này, nhiều đơn vị vũ trang thuộc An ninh T4 đã phối hợp với các phân khu tấn công nhiều mục tiêu trên chiến trường Sài Gòn - Gia Định. Lực lượng an ninh các huyện cũng phối hợp với lực lượng địa phương và du kích tổ chức tấn công địch và hỗ trợ quần chúng nổi dậy. An ninh T4 còn phát hiện hàng trăm tên nội gián, bắt và trừng trị nhiều tên. Qua đợt 1, đã đánh 22 trận ở nội đô, diệt 348 sinh lực địch, trong đó có 22 tên có nhiều nợ máu với Nhân dân. Tại những vùng căn cứ giải phóng ven đô, lực lượng an ninh địa phương đã tổ chức tốt việc đưa đón cán bộ, vận chuyển lương thực, vũ khí đạn dược, khí tài quân sự vào nội thành an toàn.
Sau cuộc Tổng tiến công và nổi dậy Tết Mậu Thân, giữa những năm 1968 - 1970, vượt qua nhiều khó khăn gian khổ, An ninh T4 đã đánh bại nhiều trận càn quét của địch, bảo vệ an toàn Khu ủy Sài Gòn - Gia Định. Đồng thời đã xây dựng được mạng lưới điệp báo trong các cơ quan lãnh đạo đầu não của Mỹ - ngụy. Thành tích nổi bật của An ninh T4 sau khi Hiệp định Paris được ký kết, là đã đẩy lui kế hoạch bình định lấn chiếm của địch ở nông thôn, phá thế kìm kẹp của địch ở thành thị, tiếp tục đánh bại chiến tranh gián điệp của chúng, nhằm chuẩn bị gây chiến tranh trở lại, phá hoại Hiệp định Paris.
Sau ngày thành phố Sài Gòn - Gia Định được giải phóng, Ban Bảo vệ an ninh khu Sài Gòn - Gia Định với tên gọi mới là Ban An ninh nội chính dưới sự lãnh đạo của Ủy ban Quân quản thành phố. Ban An ninh nội chính vừa làm công tác tiếp quản, vừa tiến hành trấn áp những tàn dư của chế độ cũ, của bọn phản cách mạng.
Ngày 02/7/1976, thành phố Sài Gòn - Gia Định được quyết định đặt tên là Thành phố Hồ Chí Minh. Kể từ ngày ấy Ban An ninh nội chính Sài Gòn - Gia Định được đổi tên là Sở Công an Thành phố Hồ Chí Minh.
Sở Công an Thành phố Hồ Chí Minh ra đời trên một địa bàn công tác phòng, chống tội phạm, giữ gìn trật tự xã hội hết sức phức tạp nặng nề, với di sản của xã hội cũ để lại hơn 10.000 tội phạm hình sự từ các nhà tù của Mỹ - ngụy thoát ra cùng với hàng vạn gái mại dâm và hàng nghìn người hút chích ma túy. Lực lượng Công an Thành phố Hồ Chí Minh đã liên tục mở các cuộc tấn công truy quét hàng nghìn ổ nhóm lưu manh, tiêu diệt nhiều băng cướp bắt cóc có vũ trang, hàng loạt băng nhóm tội phạm chuyên nghiệp.
Từ những năm đầu sau ngày giải phóng đến nay, Công an Thành phố Hồ Chí Minh đã tiến hành quyết liệt cuộc đấu tranh chống địch phá hoại về an ninh chính trị, chống tội phạm, triệt phá các tổ chức phản động, tích cực đấu tranh để chống âm mưu "diễn biến hòa bình" của các thế lực thù địch, nhằm gieo rắc nọc độc về "đa nguyên đa đảng", "phi chính trị hóa quân đội" và ra sức cổ súy cho cái gọi là "cách mạng màu".
Từ truyền thống vẻ vang của An ninh T4, trong mấy chục năm qua, chiến tích của Sở Công an Thành phố Hồ Chí Minh đã thể hiện nổi bật trong những lĩnh vực chủ yếu sau đây: Giữ vững ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội; đấu tranh phòng, chống tội phạm; bảo vệ an ninh, an toàn giao thông và xây dựng được đội ngũ vững mạnh, có bản lĩnh chính trị đạo đức tốt, có trình độ chuyên môn nghiệp vụ cao.
Một trong những dấu ấn sâu đậm trong hoạt động của Công an Thành phố Hồ Chí Minh là đã thu hút mạnh mẽ sự quan tâm của quần chúng đối với công tác xã hội và hoạt động từ thiện. Có thể nói trong 30 năm qua, trên khắp mọi miền đất nước, không nơi nào không in dấu chân các đoàn làm công tác xã hội và từ thiện của Công an Thành phố Hồ Chí Minh - tiêu biểu là của Báo Công an Thành phố Hồ Chí Minh.
Không những thế, trong đại dịch Covid-19 vừa qua, Công an Thành phố Hồ Chí Minh đã trở thành "Lá chắn phòng, chống dịch Covid-19 - Thanh bảo kiếm bảo đảm an ninh trật tự, an toàn xã hội". Đức tính chiến đấu hy sinh xả thân và tinh thần phục vụ Nhân dân quên mình của đội ngũ cán bộ và chiến sĩ Công an Thành phố Hồ Chí Minh trong thời gian đại dịch Covid-19 hoành hành là những nét son đỏ chói.
Năm tháng đã đi qua, kế tục truyền thống vẻ vang của các đội xích vệ, của Quốc gia tự vệ cuộc và Công an thành phố Sài Gòn - Chợ Lớn, của Ban Bảo vệ an ninh khu Sài Gòn - Gia Định, hoạt động của Công an Thành phố Hồ Chí Minh đã có những đóng góp to lớn, xứng đáng với sự tin cậy của Đảng, Nhà nước và Nhân dân trên những chặng đường lịch sử vẻ vang của Đảng bộ Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định - Thành phố Hồ Chí Minh.
-----------------------------------------------
(1) Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam (sơ thảo tập 1), Nxb. Sự thật, HN, 1981, tr.148.
(2) Trần Văn Giàu tuyển tập, Nxb. Giáo dục, HN, 2000, tr.1028.
(3) Theo hồi ký của đồng chí Đại tướng Mai Chí Thọ và Thượng tướng Cao Đăng Chiếm, trên thực tế trong kháng chiến chống Pháp, đồng chí Phạm Hùng là Giám đốc Sở Công an Nam Bộ.