Tản văn:

Con cá kèo ruộng "lên ngôi"

Chủ Nhật, 19/03/2023 17:18

|

(CATP) Ngày xưa đi xem hát, loại vé cao nhất được ngồi sát sân khấu gọi là "vé thượng hạng". Còn vé bét nhất không có ghế ngồi mà đứng cuối rạp ngóng cổ nhìn lên sân khấu gọi là "vé hạng cá kèo", chỉ những người nghèo mới đi xem hát bằng loại vé này. Thật ra cũng chẳng có vé, mà người xem chỉ cần nhét cho người soát vé một ít tiền rồi đi thẳng đến hàng ghế cuối cùng, tìm một chỗ đứng để xem. Điều này nói lên nghĩa bóng về con "cá kèo".

Thứ nhất, con kèo khi không ở hang mà trôi nổi theo dòng nước thường lội... đứng. Cả thân hình nhỏ bé chìm trong nước, chỉ có cái đầu lú lên khỏi mặt nước, giống y như người xem hát "vé hạng cá kèo". Thứ hai, cá kèo là loại cá tầm thường mà ngay người ở thôn quê chỉ khi "cực chẳng đã” mới xách giỏ, lội ruộng hoặc sông, rạch tìm bắt một ít về kho khô ăn qua bữa. Ngày xưa, cá kèo chỉ dùng để làm khô, thậm chí khi bắt được nhiều quá còn dùng làm phân để bón dưa hấu, bầu, bí... Phân khô cá kèo bón dưa hấu thì tốt cực kỳ.

Bắt cá kèo có nhiều cách, như: bắt trong hang, đi soi, giựt vòng, đặt nò... Bắt cá kèo trong hang là cách bắt truyền thống, bởi cá kèo là loại cá ở hang, tùy theo mùa mới chạy theo con nước ra sông, rạch. Cá kèo làm hang, sinh sống trên vùng ruộng trũng, có nước thủy triều lên xuống chảy ra vào, gọi là cá kèo ruộng. Cũng là cá kèo nhưng to hơn, thân hình có vẩy bông màu trắng nhạt, thịt cứng, ở hang trên bãi sông, vùng nước mặn thì gọi là cá kèo biển. Loại này thịt cứng, không ngon nên ít ai ăn, chỉ cắt khúc làm mồi câu cua hoặc các loài cá ăn tạp.

Thời điểm bắt cá kèo ruộng lý tưởng nhất là vào buổi sáng khi thủy triều vừa rút khỏi mặt ruộng. Bắt cá kèo rất đơn giản, chỉ mang theo giỏ hoặc thùng nhựa. Người bắt cá kèo phải có hai bàn tay khéo léo, nhanh nhạy và kinh nghiệm. Hang cá kèo luôn nằm dưới mặt nước lắp xắp, một cái lỗ tròn cỡ ngón tay cái, sâu vào đáy bùn, đó là hang chính. Giữa hang chính là hang trầm, khi không còn lối thoát, cá kèo thường chọn cách an toàn là chui xuống hang trầm để thoát thân. Hang trầm khoét sâu xuống đất, có khi đụng lớp đất sét cứng bên dưới, người bắt cá kèo nào không đủ kiên nhẫn thường bỏ cuộc. Xung quanh hang chính, trên mặt ruộng là một số hang ngách - lối thoát hiểm của cá kèo.

*

* *

Người bắt cá kèo luôn sử dụng hai bàn tay nhanh nhạy để chận hang ngách trước. Thường tay trái luồn vào hang chính, tay phải chận các hang ngách, buộc cá kèo phải lui về hang chính. Cái khéo của người bắt cá kèo là tay trái luồn vào hang chính nhưng đồng thời cũng bịt được hang trầm, thế là con cá kèo tinh ranh đến đâu cũng... chịu chết.

Cá kèo thường ở theo cặp, mỗi hang có hai con đực và cái. Nhưng khi cá kèo đẻ thì hang chỉ có một con cái. Hang cá kèo đẻ cũng khác hang thường, miệng hang tròn và to hơn, sâu hun hút, quanh miệng hang có "mà” (những vụn đất sét được cá kèo đưa lên miệng hang trong quá trình đào một cái hang rất sâu vượt qua lớp bùn lầy tới tầng đất sét cứng bên dưới). Bắt cá kèo đẻ ở hang rất cực, vì hang sâu, đôi khi phải dùng tay đào đất quanh miệng hang thành một cái hố rộng để dùng chân "thụt" cho nó trồi lên. Nhưng nỗi cực nhọc sẽ được đền bù xứng đáng vì cá kèo đẻ ở hang thường rất to.

Đặc biệt, hang cá kèo đẻ thường giống hang đẽn (một loại rắn). Không ít người thiếu kinh nghiệm thường lầm lẫn, chỉ khi thò tay vào hang đụng con đẽn da nhám xì thì mới "tá hỏa". Loại đẽn thường có đầu hình tam giác rất hiền, có cắn cũng không đau. Nhưng nếu gặp đẽn cườm có đầu tròn màu đỏ thì người bị cắn dễ tử vong. Do đó, ít ai dám bắt cá kèo đẻ ở hang vì sợ bị lầm với hang đẽn cườm.

Soi cá kèo hoặc giựt vòng cá kèo thì ai cũng biết. Nhưng đặt nò bắt cá kèo thì ít người biết và là một thú vui, với nhiều kỷ niệm khó quên. Khi ruộng lúa cấy xong cho tới lúc gặt là mùa đặt nò bắt cá kèo. Lúc này, cá kèo không ở hang mà trôi nổi theo con nước ra sông, rạch. Người ta khoét bờ ruộng thành một đường nước chảy ra kênh, rạch, rồi dùng đăng chặn hai bên, chừa một cái cửa. Khi nước lớn tràn đồng vào buổi tối, người ta đặt cái nò ở miệng đăng để hứng cá kèo theo nước từ ruộng chảy ra. Gặp mùa cao điểm, một con nước đêm có thể bắt được tới mấy thúng cá kèo. Bắt cá kèo bằng nò thuộc quyền của chủ ruộng, còn thức canh đổ nò thường là mấy chú nhóc, nên tới mùa cá kèo chạy nò rất vui, nhất là những đêm trăng sáng.

Thuở đó, tôi thường theo đứa bạn lên chòi vịt nhà nó để thức canh đổ nò bắt cá kèo. Đêm trăng sáng vằng vặc trên cánh đồng lúa xanh mượt, khoảng 2-3 tiếng đi đổ nò một lần. Chúng tôi không cần đèn, đuốc. Tôi xách cái thúng giạ theo đứa bạn tới chỗ đặt nò. Gặp con nước trúng cá kèo, hai đứa khiêng mới nổi cái nò nặng đầy cá lên bờ, trút vào thúng rồi khiêng về chòi. Một bữa cháo cá kèo chuẩn bị sẵn, không cần gia vị gì nhiều. Gạo thơm, dẻo, vo sạch, bắt nồi lên bếp lửa nấu cho nhừ. Cá kèo không cần làm, cứ thả vài chục con vào nồi cháo đang sôi, nêm hành, tiêu, nước mắm vừa ăn, nhắc xuống là có bữa cháo cá kèo ngon tuyệt.

*

* *

Bây giờ, Sài Gòn có những khu phố bán lẩu cá kèo, đồng ruộng bị thu hẹp, cá kèo bị tận diệt bởi các loại thuốc trừ sâu, phân hóa học. Để có cá kèo đáp ứng cho thực khách ở những khu phố bán lẩu cá kèo đông nghịt, người ta phải nuôi mới đủ cung ứng. Cá kèo nghiễm nhiên trở thành đặc sản, tuy loại nuôi thịt không ngon bằng loại bắt trong thiên nhiên. Chưa kể bây giờ muốn ăn lẩu cá kèo hay những món cá kèo chế biến phải là dân có tiền, chứ không phải như ngày xưa khi con cá kèo chưa "lên ngôi", nó chỉ là... hạng cá kèo. Hóa ra thời kinh tế thị trường, nhiều giá trị bị đảo lộn, con cá kèo cũng thế!

Mới đây, tôi đi chợ quê, tìm mua cá kèo ruộng về nấu canh bầu và "kho kẹo" (kho đến gần khô nước), một cách kho cá kèo ngon tuyệt vời để phân biệt với cá kèo kho tiêu. Nhưng cả ngôi chợ quê khá lớn mà chỉ duy nhất một chị bán cá kèo. Nhìn mớ cá kèo sống nhảy loi nhoi trong rổ ngay trước mặt chị, tôi biết đó là cá kèo nuôi, nhưng chị lại bảo là cá kèo bắt ở ruộng, giá 220 ngàn đồng một ký. Chị sẽ bớt cho tôi 20 ngàn.

Nghe chị tiểu thương "hét giá”, tôi hết hồn. Không ngờ con cá miệt ruộng ngày xưa giờ giá lại cao hơn thịt heo, thịt bò. Tiếc rằng nông thôn giờ đây đất đồng, đất rẫy đã bị thu hẹp bởi vuông tôm công nghiệp, vườn dừa, nhãn xuồng, sầu riêng, mít Thái ruột đỏ hoặc đu đủ Đài Loan. Nếu không, tôi sẽ trở lại ngày xưa, thuở ấu thơ đi bắt cá kèo. Tôi bắt chỉ một buổi thôi sẽ đầy một giỏ giảng, cân chắc cũng vài ký.

Bình luận (0)

Lên đầu trang