ICO (Initial Coin Offering) là hình thức gọi vốn bằng cách phát hành token (đồng tiền ảo/tiền số) cho các nhà đầu tư. Doanh nghiệp hoặc dự án blockchain phát hành một lượng token nhất định, bán cho nhà đầu tư để huy động vốn phát triển sản phẩm hoặc nền tảng. Đổi lại, nhà đầu tư kỳ vọng token sẽ tăng giá khi dự án thành công hoặc có thể dùng token trong hệ sinh thái của dự án. Đối với startup/dự án thì ICO là kênh huy động vốn nhanh, không cần qua ngân hàng hay quỹ đầu tư mạo hiểm. Đối với nhà đầu tư, ICO là cơ hội mua token giá rẻ trước khi lên sàn, nếu dự án thành công, lợi nhuận có thể rất cao. Trong giai đoạn 2015 - 2021, các dự án ICO nở rộ nhưng cũng nhanh chóng lụi tàn. Trong hàng ngàn cái tên đồng tiền ảo (coin) đã phát hành có đến 90% thất bại hoặc lừa đảo đã đi vào quên lãng. Số đồng coin thành công và phát triển lâu dài như Ethereum, NEO, EOS, Cardano, ICX, WAX... không nhiều.
Châu Á - sân chơi chính của coin lừa đảo
Hàng triệu đô la được đổ vào những dự án blockchain hứa hẹn lợi nhuận khổng lồ nhưng rồi toàn bộ số tiền biến mất cùng với những kẻ sáng lập. Đây không phải là kịch bản phim mà là thực tế của hàng trăm nghìn nạn nhân trong cơn sốt ICO giai đoạn 2017 - 2018 trên thế giới. Theo nghiên cứu của Satis Group, khoảng 80% ICO toàn cầu năm 2017 là lừa đảo, gây thiệt hại hàng tỷ USD và Châu Á là "sân chơi" chính của chúng. Sau lệnh cấm năm 2017, chính phủ Trung Quốc phát hiện đến 421 dự án crypto giả mạo. Những vụ này không chỉ gây thiệt hại tài chính mà còn góp phần vào mạng lưới tội phạm lớn hơn như rửa tiền xuyên biên giới.
Tháng 5/2025, Công an triệt phá nhóm lừa đảo đa cấp quy mô lớn hơn 10.000 tỷ đồng, đứng sau là nền tảng giao dịch ảo MatrixChain với token MTC, do Nguyễn Quốc Hùng (đeo khẩu trang) cầm đầu
Sở dĩ lừa đảo tiền ảo "sống khỏe" ở Châu Á là do các lổ hổng pháp lý khiến các chủ sàn phát hành coin có thể lợi dụng như thiếu quy định pháp lý rõ ràng dễ dẫn đến lừa đảo. Nhà đầu tư không sở hữu cổ phần thật nên có thể mất toàn bộ vốn nếu dự án thất bại hoặc không thực hiện đúng cam kết. Trong khi đó, ở các nước khác như Mỹ, ICO được xem là phát hành chứng khoán và phải tuân thủ các quy định nghiêm ngặt nên bảo vệ được nhà đầu tư khỏi tình trạng "lùa gà” lừa đảo.
Sự bùng nổ công nghệ nhưng thiếu giám sát đã mở đường cho lừa đảo tiền ảo ở Châu Á. Có thể kể một số vụ như Dragon Coin (DRG) năm 2018 ở Thái Lan thu hút 320 triệu USD từ hàng nghìn nhà đầu tư, hứa hẹn token dùng cho sòng bạc kỹ thuật số nhưng token nhanh chóng mất trắng giá trị. Hay đồng FRD của dự án Farad năm 2017 ở Malaysia sau khi huy động 4 triệu USD thì không ra được sản phẩm, dự án chết yểu còn nhà đầu tư trắng tay.
Trung Quốc từng được xem là "cái nôi" của ICO trước năm 2017 do chiếm tới 50% thị trường toàn cầu và nhanh chóng trở thành thiên đường cho scam nhờ quy định lỏng lẻo. Các dự án thường trá hình dưới dạng "quốc tế hóa tài sản" nhưng thực chất là rửa tiền và lừa đảo.
Một số vụ nổi bật nhất có thể kể như dự án ACChain cho chuỗi cung ứng huy động hơn 60 triệu USD. Sau đó người quản lý chạy trốn, liên quan rửa tiền qua Hong Kong và Anh, dẫn đến 6 vụ bắt giữ năm 2018. Puyin Coin là dự án đưa ra hứa hẹn "quốc tế hóa nhân dân tệ" nhưng thực chất là huy động vốn kiểu đa cấp, đã thu hút 60 triệu USD. Một vụ đình đám khác là BiolifeChain là ICO "cách mạng sinh học" huy động 23 triệu USD. Sau khi gom tiền, lãnh đạo dự án biến mất, để lại token vô giá trị, một kết thúc quen thuộc trong "cơn sốt" ICO Trung Quốc.
Những vụ ICO lừa đảo tại Trung Quốc cho thấy một quy luật lặp lại của các thị trường mới nổi: Khi công nghệ đi trước nhận thức, kẻ lừa đảo luôn đi trước pháp luật. Điểm chung của các dự án "lùa gà” tiền ảo là không có sản phẩm thật, hứa hẹn lợi nhuận cao phi lý, dựa vào hiệu ứng đám đông và tâm lý sợ bỏ lỡ cơ hội (FOMO) để thu hút tiền và cuối cùng sụp đổ khi dòng tiền mới ngừng chảy vào. Những mô hình tương tự ở Trung Quốc sau đó lại tiếp tục xuất hiện tại Đông Nam Á dưới các tên gọi nghe rất kêu như NFT, GameFi, "AI Token", "SocialFi" hay "Mining App".
Shark Bình trong danh sách cố vấn của AntEx. Ảnh: AntEX
Quản lý ico - bài học từ Singapore và Trung Quốc
Sự sụp đổ hàng loạt của các ICO khiến các quốc gia trong khu vực lựa chọn những hướng quản lý rất khác nhau. Singapore chọn cách hợp pháp hóa và giám sát bằng khuôn khổ pháp lý rõ ràng trong khi Trung Quốc chọn cách cấm tuyệt đối.
Là "Thụy Sĩ của Châu Á", Singapore không cấm ICO mà phân loại chúng qua Cơ quan Tiền tệ (MAS). Năm 2017, MAS ban hành hướng dẫn pháp lý đầu tiên ở Châu Á cho phép ICO hoạt động hợp pháp nếu đáp ứng điều kiện nhất định. Token được chia thành security (chứng khoán - yêu cầu giấy phép theo Đạo luật Chứng khoán và Hợp đồng Tương Lai 2001 (SFA), utility (tiện ích - ít quy định hơn), hoặc payment (DPT) theo Đạo luật Dịch vụ Thanh toán 2019 (PSA). Các ICO mang tính đầu tư phải tuân thủ quy định khi đăng ký phát hành, công bố thông tin, kiểm toán và tuân thủ quy định phòng chống rửa tiền. Từ năm 2025, các sàn giao dịch tiền mã hóa phải có giấy phép hoạt động và chịu sự giám sát của MAS. Ngoài ra, MAS còn cung cấp "sandbox" để thử nghiệm, giúp 33 công ty tiền ảo được cấp phép đến nay.
Nhờ cách tiếp cận này, Singapore trở thành trung tâm ICO "hợp pháp" hàng đầu khu vực. Một số dự án như Kyber Network (2017), TenX, Zilliqa đã phát hành ICO hợp pháp, huy động thành công hàng chục triệu USD và vẫn tồn tại đến nay. Dù vậy, MAS vẫn liên tục siết chặt quản lý. Từ năm 2022, Singapore cấm quảng cáo đại chúng các sản phẩm tiền mã hóa, yêu cầu nền tảng hạn chế nhà đầu tư cá nhân. Chính phủ nước này nhấn mạnh: Chúng tôi không ngăn đổi mới, nhưng không thể để người dân xem token như vé số.
Trái ngược hoàn toàn với Singapore, Trung Quốc chọn con đường không khoan nhượng. Tháng 9/2017, Chính phủ Trung Quốc ban hành lệnh cấm mọi hình thức ICO, coi đó là huy động vốn trái phép. Các biện pháp được áp dụng gồm: Đóng cửa toàn bộ sàn giao dịch trong nước, yêu cầu trả lại tiền cho nhà đầu tư. Tịch thu tài sản, phong tỏa tài khoản ngân hàng của người tổ chức và truy tố hình sự nếu ICO bị xác định là gian lận hoặc lừa đảo đa cấp. Năm 2021, lệnh cấm được mở rộng hơn nữa khi mọi hoạt động giao dịch, quảng bá, môi giới tiền mã hóa đều bị coi là bất hợp pháp. Hàng trăm sàn giao dịch "ngầm" bị triệt phá, hàng chục nhà sáng lập ICO bị bắt giữ.
Tuy nhiên, song song với việc cấm ICO, Trung Quốc lại đẩy mạnh phát triển công nghệ blockchain "quốc gia". Các dự án nằm trong khuôn khổ Blockchain Service Network (BSN) hoặc sử dụng nhân dân tệ kỹ thuật số (e-CNY) được khuyến khích, cho thấy chính quyền chỉ chấp nhận mô hình blockchain dưới sự kiểm soát của nhà nước.
Làn sóng ICO từng được xem như biểu tượng cho tự do tài chính, nhưng ở Trung Quốc và Đông Nam Á, nó lại trở thành minh chứng cho sự thiếu hiểu biết và lòng tham bị lợi dụng. Khi cơn sốt qua đi, chỉ còn lại những bài học đắt giá: đầu tư vào công nghệ mới không bao giờ là con đường tắt để làm giàu và "token" không thể thay thế niềm tin, đạo đức, sự minh bạch - những nền tảng thật sự của giá trị.
Những vụ lừa đảo tiền ảo triệu đô cho thấy ICO không phải "vàng" mà là "rác" nếu thiếu quy định pháp lý chặt chẽ. Singapore cân bằng rủi ro - đổi mới, đặt mục tiêu kiểm soát thông minh để biến rủi ro thành cơ hội, giảm lừa đảo mà không giết chết ngành tiền ảo. Trong khi đó Trung Quốc ưu tiên ổn định, lệnh cấm triệt để có thể cứu hàng nghìn nạn nhân nhưng có thể làm giảm cơ hội phát triển ngành blockchain.
NextTech giảm vốn mạnh từ 500 tỷ xuống 4,2 tỷ đồng
CATP.Hà Nội đã tiếp nhận phản ánh qua cơ quan truyền thông báo chí, cá nhân về vụ việc đầu tư tiền ảo liên quan dự án blockchain AntEx của doanh nhân Nguyễn Hòa Bình (Chủ tịch NextTech, tức Shark Bình, tên gọi khác của ông khi tham gia chương trình truyền hình thực tế Shark Tank Việt Nam).
Năm 2021, Shark Bình từng công bố đầu tư 2,5 triệu USD vào dự án blockchain AntEx thông qua quỹ Next100 Blockchain, đồng thời giữ vai trò cố vấn chiến lược. Số vốn điều lệ ghi nhận cao nhất của NextTech là ở thời điểm cuối tháng 12/2020, lúc đó doanh nghiệp tăng từ 100 tỷ đồng lên 500 tỷ đồng. Tuy nhiên thông tin cập nhật gần đây cho thấy vốn điều lệ của NextTech đã giảm mạnh, từ 500 tỷ đồng xuống còn hơn 4,2 tỷ đồng vào thời điểm tháng 10/2023.
AntEx được giới thiệu là một hệ sinh thái tài chính phi tập trung (DeFi) với tham vọng phát triển stablecoin VNDT, thu hút sự chú ý của cộng đồng đầu tư trong nước dù thời điểm đó các loại tài sản mã hóa chưa có cơ sở pháp lý tại Việt Nam. Chỉ thời gian ngắn sau đó, token AntEx lao dốc và mất tới 99% giá trị, website cùng các kênh mạng xã hội chính thức của dự án cũng lần lượt ngừng hoạt động. Trước đây có thời điểm ông Bình làm người đại diện pháp luật doanh nghiệp, hiện nay vị trí này do ông Đào Mạnh Dũng (SN 1986) giữ chức vụ Tổng giám đốc kiêm người đại diện pháp luật.
(CATP) Trường hợp đồng bitcoin từ chỗ giá trị chỉ 1 USD lên hơn 120.000 USD hiện nay là ví dụ minh họa được dùng nhiều nhất khi quảng cáo các dự án tiền ảo. Tâm lý sợ bỏ lỡ cơ hội (FOMO) được khai thác triệt để nhằm thúc giục nhà đầu tư xuống tiền giao dịch các loại tiền ảo (coin) liên tục xuất hiện trong vài năm gần đây, nhằm kiếm lợi nhuận cao khi coin đó tăng giá. Đáng tiếc là, trong "rừng coin", hàng ngàn cái tên dù được quảng cáo sẽ mang lại "lãi cao, giá tăng nhanh hơn bitcoin", đó vẫn chỉ là kỳ vọng. Hàng ngàn cái tên coin liên tiếp xuất hiện và biến mất "không kèn, không trống" trong những năm qua cho thấy, chỉ có một số ít coin có giá trị giao dịch thật sự bền vững như bitcoin, USDT, ethereum, USDC, binance coin... Tuy nhiên, với những loại coin đã khẳng định giá trị này, việc đầu tư không còn dễ kiếm lợi nhuận cao nữa. Đó cũng là lý do khiến một số nhà đầu tư rót tiền vào các dự án tiền ảo với loại coin mới với hy vọng kiếm lời nhanh.