Tái dựng đường đi để truy vết tiền số 'bẩn'
Sự bùng nổ của tiền số tạo điều kiện cho các hoạt động tội phạm tài chính, rửa tiền và lừa đảo xuyên biên giới bùng nổ trên toàn cầu. Trong thế giới tiền số (crypto), blockchain từng được xem là "thiên đường" cho hacker nhờ tính ẩn danh. Điều mà bọn tội phạm không lường trước là mọi giao dịch trên blockchain đều được ghi lại vĩnh viễn trong một quyển "sổ cái" không thể xóa được. Chính đặc điểm này đã biến blockchain, từng được xem là "ẩn danh và không thể lần ra dấu vết" trở thành công cụ điều tra trong tay lực lượng bảo vệ pháp luật.
Công nghệ truy vết chuỗi khối (blockchain forensics) ra đời đã thay đổi cục diện, trở thành công cụ mạnh mẽ giúp các cơ quan điều tra lần theo dấu vết của các giao dịch, dù tinh vi đến đâu. Từ những vụ hack lịch sử như Mt.Gox, Bitfinex đến Ronin, công nghệ này đã giúp thu hồi hàng tỷ USD. Trong thời gian gần đây, các cơ quan thực thi pháp luật Mỹ như Bộ Tư pháp (DOJ), Cơ quan chống rửa tiền (FinCEN), Cục Điều tra liên bang (FBI), Cơ quan điều tra hình sự Sở Thuế (IRS-CI), Văn phòng Kiểm soát tài sản nước ngoài (OFAC) đã phối hợp chặt chẽ với các cơ quan tư pháp nhiều nước trong các chiến dịch chống tội phạm xuyên biên giới liên quan đến tiền số và đạt nhiều kết quả khả quan.
Tài sản số 'bẩn' hoàn toàn có thể bị tịch thu bằng công nghệ truy vết blockchain
Quá trình điều tra vụ Prince Group và tịch thu lượng bitcoin trị giá gần 15 tỷ USD là một ví dụ cụ thể cho bước tiến mới trong nỗ lực quốc tế chống tội phạm mạng, ngăn chặn dòng luân chuyển và tịch thu tiền số bẩn. Theo hồ sơ công bố của DOJ, cuộc điều tra kéo dài hơn 18 tháng, bắt đầu từ việc theo dõi dòng tiền từ các vụ lừa đảo tại Mỹ và nhiều nước Châu Á. Hàng trăm địa chỉ ví tiền số được xác định và liên kết với các ví thuộc Prince Group. Cuối cùng, nhờ hợp tác quốc tế và lệnh phong tỏa tài sản xuyên biên giới, toàn bộ số bitcoin này được đưa vào quyền kiểm soát của chính phủ Mỹ.
Sức mạnh của blockchain forensics cho phép lần ngược từng giao dịch, dù ẩn danh, để xác định nguồn gốc và đích đến của tài sản. Các cơ quan như IRS-CI, FBI, FinCEN và các công ty tư nhân chuyên trong lĩnh vực này như Chainalysis, Elliptic, TRM Labs đã trở thành đối tác chiến lược trong các vụ truy vết tiền số bẩn. Song song đó, việc ban hành lệnh tịch thu tài sản số (digital asset forfeiture orders) của chính phủ Mỹ đã tạo khung pháp lý mới, giúp hợp pháp hóa việc thu giữ và thanh lý tài sản ảo giống như tiền mặt hoặc vàng.
Mỗi giao dịch trên mạng chuỗi khối, dù là bitcoin, ethereum hay các đồng tiền số khác, đều được lưu giữ công khai dưới dạng khối (block). Dữ liệu này không thể chỉnh sửa hoặc xóa bỏ. Khi các cơ quan điều tra kết hợp dữ liệu này với thông tin từ sàn giao dịch, địa chỉ IP và dữ liệu ngân hàng truyền thống, họ có thể tái dựng toàn bộ đường đi của dòng tiền, từ ví gốc cho đến tài khoản cuối cùng.
Trong thực tế, các cuộc điều tra lớn như Silk Road, BTC-e hay Prince Group đều thành công nhờ khả năng lần theo hàng trăm nghìn giao dịch qua các tầng ví trung gian. Khi các ví ẩn danh chuyển tiền vào sàn giao dịch có quy định KYC (xác minh danh tính), các nhà điều tra ngay lập tức xác định được cá nhân hoặc tổ chức đứng sau nhận tiền.
Tiền số 'bẩn' lộ mặt và bị tịch thu ra sao?
Sức mạnh của công nghệ blockchain forensics có được nhờ những tiến bộ vượt trội đến từ các công ty chuyên biệt như Chainalysis, Elliptic, TRM Labs hay CipherTrace. Những doanh nghiệp này xây dựng các nền tảng sử dụng thuật toán học máy (machine learning) và trí tuệ nhân tạo (AI) để phân loại ví, gắn nhãn (tag) địa chỉ và xác định các cụm giao dịch đáng ngờ. Chẳng hạn như Chainalysis Reactor cho phép vẽ bản đồ dòng tiền (flow map) hiển thị mọi giao dịch liên quan đến một ví cụ thể, từ đó phát hiện mối liên hệ giữa tội phạm và sàn giao dịch. Trong khi đó, Elliptic Lens tích hợp dữ liệu từ hàng trăm sàn để cảnh báo các ví có liên quan đến hoạt động rửa tiền hoặc tấn công mạng, còn TRM Labs sử dụng phân tích thói quen sử dụng để phát hiện giao dịch bất thường dựa trên hành vi thay vì chỉ dựa vào địa chỉ ví.
Nhờ những công cụ này, các cơ quan như IRS-CI hay FBI đã có thể xác định hàng loạt ví liên quan đến các vụ án lớn, điển hình như việc truy ra 50.676 BTC của James Zhong trong vụ Silk Road, hay 127.000 BTC của Prince Group trong năm 2025. Một yếu tố then chốt giúp các vụ thu hồi tiền điện tử thành công là sự phối hợp giữa khu vực công và tư nhân. Các cơ quan như FinCEN, OFAC và DOJ thường hợp tác trực tiếp với công ty phân tích chuỗi khối để xác định địa chỉ ví có liên hệ với hành vi tội phạm; thiết lập danh sách ví, các giao dịch đáng ngờ và phối hợp với sàn giao dịch quốc tế để phong tỏa tài sản.
Mọi giao dịch trên blockchain đều được ghi lại vĩnh viễn trong một quyển "sổ cái" không thể xóa được, vì vậy công nghệ có thể truy vết tài sản số 'bẩn'
Ví dụ, trong vụ BTC-e, FinCEN đã dùng dữ liệu từ Chainalysis để xác nhận luồng tiền đi từ các vụ hack (như Mt.Gox) đến ví của sàn này, trước khi ra quyết định xử phạt hơn 110 triệu USD. Tương tự, trong vụ Prince Group, các nhà phân tích chuỗi khối đã cung cấp bằng chứng giao dịch trực tiếp giữa các ví liên quan đến lừa đảo và ví lưu ký của công ty này tại Singapore, giúp DOJ xin được lệnh phong tỏa tài sản ở cả Anh và Mỹ.
Bước ngoặt pháp lý trong tịch thu tài sản số
Trước đây, việc tịch thu tiền số, tài sản số gặp khó khăn do thiếu khung pháp lý rõ ràng. Tuy nhiên, từ năm 2021, Mỹ và nhiều quốc gia đã ban hành lệnh tịch thu tài sản kỹ thuật số (DAFO), tương tự như tịch thu tiền mặt, cổ phiếu hoặc vàng. Theo đó, khi tòa án xác nhận tài sản kỹ thuật số là thu nhập từ hành vi phạm tội, cơ quan chức năng có thể thu giữ khóa riêng (private keys) hoặc quyền truy cập ví để phong tỏa tài khoản tại sàn giao dịch. Sau đó, tài sản được đưa về ví lưu ký của chính phủ. Sau khi bản án có hiệu lực, tài sản sẽ được bán đấu giá công khai, như từng diễn ra với số bitcoin tịch thu từ Silk Road. Đây là bước tiến lớn giúp nhà nước hợp pháp hóa việc xử lý tài sản số, bảo đảm công bằng cho nạn nhân và tăng tính răn đe đối với tội phạm mạng.
Khi các vụ án lớn được phanh phui, công nghệ truy vết blockchain không chỉ đóng vai trò kỹ thuật mà còn tác động mạnh mẽ đến chính sách quản lý tiền số. Nhiều quốc gia đang áp dụng chuẩn KYC/AML nghiêm ngặt hơn cho sàn giao dịch như yêu cầu báo cáo giao dịch lớn. Ở cấp độ toàn cầu, việc hợp tác quốc tế trong chia sẻ dữ liệu blockchain để truy vết xuyên biên giới cũng đang được đẩy mạnh. Các tổ chức như FATF (lực lượng đặc nhiệm tài chính quốc tế) đang thúc đẩy áp dụng chung quy định buộc các sàn và ví phải chia sẻ thông tin người gửi và người nhận trong giao dịch tiền điện tử.
Các chuyên gia dự đoán trong 5 năm tới, forensics blockchain sẽ trở thành nhánh chính trong điều tra tài chính, tương tự như truy vết giao dịch ngân hàng truyền thống. Và quan trọng hơn, nó cho thấy thời kỳ "ẩn danh trên blockchain" đã qua, mọi dấu chân kỹ thuật số cuối cùng đều có thể được lần ra. Từng được xem là nơi ẩn danh, giấu mặt hiệu quả của tội phạm mạng nhưng với công nghệ truy vết hiện đại, blockchain đang trở thành nhật ký minh bạch, nơi mỗi khối dữ liệu đều có thể trở thành bằng chứng pháp lý. Và với sự phối hợp giữa chính phủ, cơ quan điều tra và khu vực tư nhân, những đồng tiền số bẩn núp trong bóng tối ngày càng khó thoát khỏi ánh sáng pháp luật.
(CATP) Tính đến cuối năm 2025, tổng giá trị tiền điện tử bị thu hồi trong các vụ án lớn trên toàn cầu đã vượt 25 tỷ USD, trong đó hơn 80% được thu giữ trong giai đoạn 2021-2025. Kết quả này khẳng định khả năng thực thi pháp luật trên không gian phi tập trung và gửi đi thông điệp rõ ràng: tiền mã hóa không phải là vùng đất vô pháp…